رنگ شناسی

رنگ یک زبان جهانی است که احساسات را هدف قرار می‌دهد. تاریخچه استفاده از رنگ، به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد. انسان‌های اولیه با استفاده از ذغال سوخته، چربی حیوانات، خاک و مواد طبیعی، رنگ‌هایی به وجود آورده و با آن‌ها نقاشی‌هایی روی دیوار غارها برجای گذاشته‌اند.

رنگ‌شناسی، یکی از شاخه‌های علم زیبایی‌شناسی است و به مطالعه و بررسی تأثیر رنگ‌ها بر انسان می‌پردازد. رنگ‌ها می‌توانند احساسات و عواطف مختلفی را در انسان ایجاد کرده و به انتقال پیام‌های مختلف بپردازند. رنگ یکی از عوامل تأثیرگذار بر روان و احساسات انسان است. در هنر، استفاده درست از آن، موجب برقراری ارتباط ذهنی عمیقی با مخاطب می‌شود؛ حال آنکه اثر هنری، نقاشی باشد، یک فیلم سینمایی یا صحنه تئاتر. در صحنه تئاتر با استفاده از رنگ‌ها، پیام داستان و مفهوم آن به مخاطب منتقل می‌شود؛ حتی اگر به صورت خودآگاه متوجه آن نباشیم.

رنگ شناسی، از جهات مختلفی در هنر تئاتر کاربرد دارد؛ برای مثال می‌توان با اثر آن بر طراحی صحنه شروع کرد. طراحی صحنه تئاتر، یکی از مهم‌ترین عناصر در هنر نمایش است که می‌تواند به ایجاد فضایی خلاقانه و تأثیرگذار کمک کند. تناسب و هماهنگی رنگ‌ها، عاملی مهم در طراحی صحنه، برای تأثیرگذاری بیشتر بر تماشاگران است.

فضاسازی داستانی؛ رنگ‌ها می‌توانند فضایی متناسب با داستان ایجاد کنند، مثلاً برای نشان دادن یک تراژدی از رنگ‌های سرد (آبی، سبز و بنفش) استفاده می‌شود. از رنگ‌های گرم و تند مانند، نارنجی و قرمز برای تحت تأثیر قرار دادن احساسات مخاطب و ایجاد هیجان در او به کار می‌رود. انتقال پیام و عوض شدن حالات کاراکتر، از طریق رنگ‌ها قابل مشاهده است، مثلاً از نور قرمز برای نشان دادن تهاجم و عصبانیت و نور زرد برای به تصویر کشیدن فریب، دروغ و خیانت استفاده می‌شود.

دایره دوازده رنگ

برای آشنایی با ماهیت رنگ، بهتر است ابتدا فیزیکِ رنگ را به صورت مختصری مرور کنیم. آزمایش نیوتن را احتمالاً به یاد دارید. او با استفاده از یک منشور بلورین، نور سفید خورشید را به طیفی از رنگ‌های مختلف تجزیه کرد. در این آزمایش، نور خورشید بعد از رد شدن از شکاف منشور، تجزیه شده و نوار‌های پیوسته‌ای از رنگ‌های قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی و بنفش به وجود می‌آید.

دایره دوازده‌رنگه، مفهومی کلیدی در دنیای رنگ‌شناسی به شمار می‌رود. آشنایی با آن در راهنمایی هنرمندان برای اثر‌گذاری بیشتر و انتقال بهتر مفاهیم موردنظرشان ضروری است. شاید فکر کنید تنها نقاشان به صورت مستقیم با این مباحث سر و کار دارند، اما همان‌طور که گفته شد، رنگ‌ها در زمینه‌های هنر تصویری به ویژه تئاتر، اهمیت بسزایی دارند. ممکن است از دانش رنگ‌شناسی، در طراحی صحنه نمایش، نورپردازی، رنگ گریم بازیگر، طراحی لباس آن و حتی رنگ پوستر تبلیغاتی نمایش نیز استفاده کرد. در ادامه به محتوای دایره دوازده‌رنگه می‌پردازیم.

در کل سه رنگ اصلی داریم، که مابقی رنگ‌ها از ترکیب این سه رنگ با نسبت‌های متفاوتی به وجود می‌آیند. دایره دوازده‌رنگه نیر از همین سه رنگ اصلی زرد، قرمز و آبی درست می‌شود. رنگ‌ها به حدی قابلیت ترکیب شدن با یکدیگر و خلق رنگی جدید را دارند، که تشخیص و تمایز همه آن‌ها از هم بسیار پیچیده است. به همین منظور، با استفاده از این 12 رنگ، هنرمندان می‌توانند رنگ‌های اصلی را در تعداد محدود، دسته‌بندی ‌کنند. در این دایره یک مثلث، تشکیل شده از رنگ زرد و قرمز و آبی را در مرکز قرار داده و از ترکیب هر دو رنگ مجاور، به رنگ جدیدی می‌رسیم که به صورت مثلث‌های متساوی‌الساقینی به مثلث مرکزی اضافه می‌شوند. بعد از آن، شش ضلعی منتظمی به وجود می‎‌آید که با قرار دادن آن در دایره‌ای دوازده‌رنگی، به 9 رنگ ترکیبی از همان 3 رنگ اصلی می‌رسیم. در نهایت، هنرمندان با استفاده از این ابزار، در تلاش‌اند تا تجربه بصری جذاب‌تر و منسجم‌تری را رائه دهند. چراکه رنگ‌ها قابلیت تولید آثار به یادماندنی را افزایش داده و مخاطب را سرگرم می‌کنند.

تأثیر نور بر رنگ

ما تنها زمانی می‌توانیم یک جسم را ببینیم و رنگ آن را درک کنیم که نور وجود داشته باشد. در نتیجه برای رنگ‌شناسی تئاتر، نیاز است که با نحوه تأثیر نور بر رنگ آشنا باشیم.

نورها دارای طیف‌های رنگی متفاوت هستند و این تفاوت، آن‌ها را از هم متمایز می‌کند. نور این قدرت را دارد که شدت و تناژ رنگ را تغییر دهد. منبع، کیفیت و جهت نور، طیف رنگ انتخابی را تغییر می‌دهد. هنگامی که نور زیادی در صحنه وجود داشته باشد، رنگ‌ها را زنده و درخشان‌تر به نظر می‌رساند. زمانی که نور صحنه تئاتر، کم باشد، رنگ‌ها کدر به نظر می‌رسند و شدت آن‌ها نیز کاهش پیدا می‌کند. منابع نور به دو دسته کلی طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند که بسته به نوع صحنه تئاتر، باید با ویژگی‌ هر‌کدام آشنا باشیم.

نور طبیعی

وقتی منبع نور ما طبیعی باشد، در ساعت‌ها و ماه‌های مختلف، رنگ‌ها متغیر دیده می‌شوند. نور طبیعی، طی روز مدام در تغییر است. موقعیت خورشید، فصل‌ها و موقعیت مکانی و... نیز بر رنگ اثر می‌گذارند.

رنگ‌ها تحت تأثیر نور سفید (نور دارای همه طیف‌های رنگی)، طبیعی و درخشان‌تر نشان داده می‌شوند؛ اما سه رنگ اصلی از مهم‌ترین رنگ‌های طیف نوری هستند؛ چراکه می‌توان با ترکیب کردن آن‌ها، هر رنگی را به وجود آورد. نوری که میزان متعادلی از این سه رنگ را داشته باشد، ظاهر رنگی مناسبی به اجزای صحنه می‌دهد.

نور مصنوعی

نحوه تأثیرگذاری منابع نور مصنوعی بر رنگ، نسبت به یکدیگر بسیار متفاوت است. برای مثال، رنگ ‌فروشی‌ها به‌طور معمول از نور فلورسنت استفاده می‌کنند و اگر رنگ مورد نظر را زیر نور دیگری مانند LED قرار دهیم، میزان تناژ و شدت آن متفاوت خواهد بود. جهت این منبع نور، می‌تواند باعث روشن یا کم‌رنگ‌تر شدن رنگ شود. نور مصنوعی به تکمیل نور طبیعی کمک می‌کند؛ بنابراین هنگام انتخاب رنگ باید بدانیم که نور صحنه به چه صورت است.

به صورت کلی، ما به دو دلیل رنگ‌ها را متفاوت می‌بینیم. یکی از این عوامل، تفاوت رنگ‌ها در میزان جذب نور است. برای مثال، سیاه نور را جذب می‌کند، در حالی که رنگ سفید، تمام نور را بازتاب می‌دهد. تأثیر منبع نوری، دومین عامل است. نور طبیعی (خورشید)، در طول روز تغییر می‌کند و بسته به جهت و محل قرارگیری صحنه، متفاوت می‌شود. نورهای مصنوعی نیز بسته به نوع سیستم نوری لامپ، تغییر می‌کنند.

مفهوم رنگ‌ها در تئاتر

رنگ‌ها در تئاتر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند؛ اینکه هر صحنه‌ای با چه رنگی به نمایش گذاشته می‌شود در فضاسازی داستان به شدت تأثیرگذار است. در ادامه به مفهوم رنگ‌ها در تئاتر می‌پردازیم.

قرمز: یکی از مهم‌ترین رنگ‌ها است که استفاده‌های گوناگونی دارد. بازتاب این رنگ، احساساتی از جمله شور و هیجان، سرعت، خشم، عشق و محبت به همراه دارد.

صورتی: این رنگ به شدت تأثیرگذار و کلیدی است و می‌تواند نشان‌دهنده معصومیت، زنانگی، شادابی و دوستی باشد.

زرد: دامنه کاربرد این رنگ بسیار وسیع است و در صحنه‌های مختلف، معنای متفاوتی ایجاد می‌کند؛ مانند عقلانیت، خطر، روایت غیرواقعی و... . از آنجایی که رنگ زرد، یادآور نور خورشید در ذهن ماست؛ معنای اصلی آن می‌تواند امید، شور زندگی و رهایی باشد.

نارنجی: کاربرد این رنگ تقریباً محدود است که اشتیاق، انرژی، تنهایی و عصبانیت، با این رنگ به مخاطب القا می‌‌شوند.

سبز: کاربردهای این رنگ تقریبا یکسان است و بیانگر آرامش، سلامتی و حالات معنوی به شمار می‌رود.

آبی: یکی از کاربردی‌ترین و پر استفاده‌ترین رنگ‌ها است؛ بیش از هرچیز ایمان، معنویت، صلح و نظم را یادآوری می‌کند و در سال‌های اخیر افسردگی و غم نیز به موارد استفاده آن اضافه شده است.

بنفش: این رنگ نمایانگر عریانی، عشق، شهوت و سلطنت است. گاهی از آن برای نشان دادن سوگواری هم استفاده می‌شود.

قهوه‌ای: سادگی، ثبات، استقامت و هرچیزی که به زمین مربوط می‌شود را با این رنگ نمایش می‌دهند.

سیاه: بیش از هرچیزی بیانگر خنثی بودن همه عناصر است. نشان‌دهنده قدرت، ناراحتی، ناامیدی، غم و ترس نیز به شمار می‌رود.

سفید: در مقابل رنگ سیاه است که نماد ویژگی‌های مثبت از جمله پاکی، جوانی، احترام، صلح و آرامش است.

نقره‌ای: بیانگر فناوری، شهرنشینی و انقلاب صنعتی است که مربوط به دنیای مدرن است.

طلایی: این رنگ کم کاربرد و متناقض در مفهوم است؛ برای نشان دادن تجمل و زندگی اشرافی است. همچنین می‌تواند بیانگر فقر هم باشد.

موارد رایج استفاده از رنگ در تئاتر

رنگ‌ها، علاوه بر زیبایی بصری به عنوان نماد برای انتقال احساسات و مفاهیم نمایش کاربرد دارند. برای درست نشان دادن فضا نیز از رنگ به عنوان مکمل دکور استفاده می‌شود. همچنین برای نشان دادن دوره تاریخی یا زمان وقوع داستان نیز به کار گرفته می‌شوند.

1. نورپردازی: از رنگ می‌توان در نورپردازی برای ایجاد حالات و احساسات مختلف استفاده کرد. به عنوان مثال، نورهای گرم و نارنجی می‌توانند محیطی دنج و گرم ایجاد کنند، در حالی که نورهای سرد و آبی می توانند محیطی خنک و آرام ایجاد کنند.
2. منظره: رنگ مناظر می‌تواند تأثیر زیادی بر روحیه و لحن نمایش بگذارد. رنگ‌های گرم و خاکی حس راحتی و آرامش را ایجاد می‌کنند، در حالی که رنگ‌های سرد و آبی، حس خلأ و فاصله را به‌وجود می‌آورند.

1. لباس: با استفاده از انواع رنگ‌ها در لباس، می‌شود شخصیت‌پردازی درستی به مخاطبان ارائه داد. برای مثال، در لباس جوکر، رنگ سبز، زرشکی و نارنجی به کار رفته است. زرشکی به معنی خشم فرو‌خورده شده و نارنجی مایل به زرد، حس مالیخولیایی او را نمایان می‌کند.
2. اکسسوری: رنگ وسایل نیز می‌تواند تأثیر زیادی بر روحیه و لحن نمایش بگذارد. به عنوان مثال، یک اتاق مرموز و محرمانه ممکن است دارای لوازم سرد و آبی مانند ساعت یا آینه باشد.
3. زمان: از رنگ طلایی در تئاتر، برای نشان دادن زمان گذشته و از رنگ سیاه، برای نمایش زمان حال، استفاده می‌شود.

به‌طور کلی، رنگ ابزار قدرتمندی در تئاتر است و می‌توان از آن برای ایجاد طیف گسترده‌ای از احساسات و حالات استفاده کرد. با درک تأثیر احساسی رنگ‌های مختلف، تهیه‌کنندگان، کارگردانان و طراحان تئاتر از رنگ برای بهبود تجربه کلی نمایش استفاده می‌کنند.

سخن پایانی

در رنگ‌شناسی، به موضوعاتی همچون تاریخچه رنگ، تأثیر نور بر آن، رنگ در تئاتر، مفهومش در نمایش و دایره دوازده رنگ پرداختیم. ما این را می‌دانیم که رنگ از زندگی جدا شدنی نیست و همواره قرار است در زندگی با آن دست و پنجه نرم کنیم، چون جهان ما رنگی است. در ادامه مباحث جامعی در این حوزه بررسی شده است و در مجله فرواک در اختیارتان قرار دادیم.