فیلمنامه، ادبیات سینما است؛ ساختاری که با توضیحات صحنه و دیالوگ‌ها، در قالبی دراماتیک (داستانی- نمایشی) ایجاد می‌شود. اگر فیلم را مانند یک ساختمان در نظر بگیرید، فیلمنامه نقشه آن است. فیلمنامه نویسی یک فرآیند خلاقانه و فنی است که مستلزم مهارت‌های نوشتاری، درک داستان‌گویی و دانش فیلم‌سازی است. فیلمنامه نویسی به روایت یک فیلم، برنامه تلویزیونی، تبلیغات و هرگونه رسانه تصویری دیگری می‌پردازد. فیلمنامه نویس یا گروه فیلمنامه نویسی تمام عناصر داستان را با قلمی ساده می‌نویسند؛ در واقع هر عبارت خوب و دیالوگ به یادماندنی که در سینما می‌شنوید، نتیجه تفکر فیلمنامه نویس است.
فیلمنامه نویسی، پلی میان کلمات روی کاغذ و تصاویر روی پرده سینما است. ما در مجله فرواک با توجه به اهمیت ادبیات در سینما به صورت مفصلی به این رشته هنری می‌پردازیم. برای آگاهی بیشتر و مطالعه مقالات تخصصی مرتبط لطفاً به کتگوری سینما مراجعه نمایید.
آشنایی با اصول و مبانی فیلمنامه نویسی
برای نوشتن فیلمنامه، سوژه اولیه را انتخاب کرده و آن را پردازش می‌کنیم. از جملاتی که قابلیت تصویر سازی دارند، استفاده می‌کنیم. شخصیت‌های داستانی را با دقت و تمرکز پردازش کرده و از عملکرد درست آن ها مطمئن می‌شویم. باید قبل از هرکاری طرح داستان را نوشته و سپس آن را بسط دهیم. برای نوشتن دیالوگ به باورپذیری و چکیده گویی اتکا و از کلیشه‌ها و کلمات دشوار نیز پرهیز می‌کنیم. در نهایت نیز باید متن را بازنویسی کنیم و نمونه اصلی که نکات اضافی‌اش حذف شده را به ویراستار تحویل دهیم.
عناصر بیرونی فیلمنامه شامل صفحه‌ها ، عناوین و توضیح صحنه است. عناصر درونی عبارت‌اند از: فضا و مکان، شخصیت و کنشی که در فیلمنامه رخ می‌دهند. به صورت کلی کنش، حادثه‌ای است که باید دارای کشمکش باشد و مخاطب را کنجکاو کند. هر تضادی می‌تواند منشأ این کنش باشد. کشمکش عنصر اساسی برای جذب مخاطب است. وقتی از ایجاد چالش در فیلمنامه صحبت می‌شود، افراد، تنها صحنه‌های زد و خورد را به خاطر می‌آورند؛ اما در واقع هرناسازگاری و تردید، کشمکش محسوب می‌شود.
معرفی ژانر های فیلمنامه نویسی
ژانر به نوعی از دسته‌بندی می‌گویند که فیلم‌ها را بر اساس پلات (پیرنگ)، شخصیت‌ها، صحنه‌پردازی، لحن و مضمون آنها مرتب می‌کند. به طور کلی ژانر در فیلمنامه به این معناست که داستان فیلم در چه زمینه‌ای قرار می‌گیرد و چه انتظاراتی از آن می‌توان داشت. انتخاب ژانر مناسب به فیلمنامه‌نویس کمک می‌کند تا داستان خود را به طور مؤثرتری روایت نماید.
در ادامه به برخی از انواع ژانر در فیلمنامه نویسی می‌پردازیم:
- درام(drama): این ژانر شامل فیلمنامه‌هایی می‌شود که بر شخصیت‌ها و روابط آنها تمرکز دارند. فیلمنامه‌های درام معمولاً دارای یک داستان جدی و پایانی غم‌انگیز یا خوشایند هستند.
- کمدی(comedy): یکی از محبوب‌ترین ژانرهای سینما، ژانر کمدی است. این ژانر انواع بسیاری دارد اما در بین همه آنها، این ویژگی، مشترک است که باید مخاطب را بخنداند. فیلمنامه‌های کمدی معمولاً دارای دیالوگ‌های طنزآمیز، موقعیت‌ها و شخصیت‌های خنده‌دار هستند.
- اکشن(action): خیلی‌ها اکشن را قدیمی‌ترین ژانر فیلم می‌دانند. چرا که ضبط اعمال فیزیکی، رزمی، جنگی از اولین ایده‌های ساخت فیلم است. فیلمنامه‌های اکشن معمولاً دارای شخصیت‌های قهرمان، صحنه‌های تعقیب و گریز و همچنین صحنه‌های مبارزه هستند. امروزه فیلم‌های اکشن جایگاه ویژه‌ای در سینمای تجاری دارند و هر ساله به تعداد زیادی تولید می‌شوند.
- علمی-تخیلی(science fiction): این نوع از فیلمنامه، آینده‌گرایانه است و معمولا بر اتفاقاتی واقعی یا غیرواقعی که با ِیک منطق علمی قابل توجیه است تمرکز دارد. فیلمنامه‌های علمی-تخیلی معمولاً از فناوری پیشرفته، موجودات فضایی و سفر‌های فضایی و... استفاده می‌کنند. البته این نکته قابل ذکر است که مضمون علمی تخیلی می‌تواند پوششی برای پیام‌ها و گفتمان‌های سیاسی، اجتماعی و فلسفی باشد.
- فانتزی(fantasy): این ژانر شامل فیلمنامه‌هایی می‌شود که بر روایت داستان‌هایی در دنیایی غیرواقعی تمرکز دارند. فیلمنامه‌های فانتزی معمولاً از عناصری مانند جادو، هیولاها و موجودات افسانه‌ای، سرزمین‌های خیالی و رویاپردازی استفاده می‌کنند. با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی جلوه‌های ویژه، این ژانر بیشتر از پیش در دل مخاطبان سینما جا باز کرده است.
- وسترن(western): داستان این فیلمنامه‌ها در آمریکای قدیم اتفاق می‌افتد. فیلمنامه‌های وسترن معمولاً دارای اسبسواران، دوئل، اسلحه و دعواهای تن به تن هستند.
- تاریخی (historical): این ژانر شامل فیلمنامه‌هایی می‌شود که داستان آنها در گذشته اتفاق می‌افتد. فیلمنامه‌های تاریخی معمولاً بر رویدادهای واقعی یا شخصیت‌های تاریخی تمرکز دارند.
- وحشت(horror): در سینمای وحشت همان‌گونه که از اسمش پیداست، از المان‌های مختلف سینمایی استفاده می‌شود تا در مخاطب دلهره و ترس ایجاد کند. فیلمنامه‌های ترسناک معمولاً دارای موجودات ماوراءطبیعی، قتل‌ها و جنایت‌های خشونت‌آمیز هستند.
- عاشقانه(romance): سینمای عاشقانه مدت هاست که به یکی از هسته‌های اصلی صنعت سینما تبدیل شده است. از بر باد رفته و بازی بی‌نظیر ویوین لی تا رمانتیک کمدی‌های دهه 90. بدیهی است که اصلی‌ترین بخش این نوع از فیلمنامه‌ها، رومنس و عشق بین شخصیت‌ها است.
- موزیکال(musical): فیلمنامه‌های موزیکال، از موسیقی و رقص به‌عنوان ابزاری برای روایت داستان استفاده می‌کنند. فیلمنامه‌های موزیکال معمولاً دارای یک داستان عاشقانه هستند؛ اما می‌توانند در مورد موضوعات دیگری نیز باشند.
- ماجراجویی (adventure): این ژانر شامل فیلمنامه‌هایی است که بر رویدادهای هیجان‌انگیز و چالش‌برانگیز تمرکز دارند که شخصیت‌ها برای رسیدن به یک هدف باید بر آنها غلبه کنند.
تعدادی از ترفند های فیلمنامه نویسی
استفاده از ترفندهای فیلمنامه نویسی در داستان‌های شما می‌تواند دیالوگ واضح‌تر، سرعت بهتر و شخصیت‌های قوی‌تری ارائه دهد. به طور خلاصه، سینما علیرغم اینکه یک رسانه خلاقانه است، مستلزم رعایت قوانین و رویه‌های مخصوص به خود است. فیلمنامه‌های سینما و تلویزیون دارای قالب‌بندی یکسانی هستند اما از ساختار داستانی متفاوتی پیروی می‌کنند. حال بیایید، تعدادی از ترفندهای فیلمنامه نویسی را بررسی کنیم:
ذهنیتی درست داشته باشید: در ابتدای کار، نویسنده نباید به فکر موفق شدن یا نشدن فیلمنامه‌ای که نوشته است باشد. بهتر است نویسنده بیشتر از نتیجه نهایی کار به فرایند نوشتن و شخصیت‌پردازی توجه کند؛ درواقع همان غرق شدن در داستان و پیگیری آن است که سرانجام و پایان‌بندی را رقم می‌زند. این نکته از این جهت اهمیت دارد که بسیاری از افراد با اهدافی به جز خلق داستان و نوشتن، می‌نویسند و غالباً هم به نتیجه مدنظرشان نمی‌رسند.
ساختار داستان را رعایت کنید: فیلم‌های موفق، ساختار داستانی مشخصی دارند که انتظارات مخاطب را برآورده می‌کنند. ایجاد bطرح کلی منسجم که با تمام شخصیت‌ها و نقاط داستان تطابق دارد، به شما کمک می‌کند صحنه به صحنه یک داستان را به درستی کنار هم بچینید.
روان بنویسید: باید به این نکته توجه داشت که فیلمنامه نوشتن با نویسندگی رمان بسیار متفاوت است. در فیلمنامه نمی‌توان از توصیفات ادبی استفاده کرد و قلم خود را به نمایش گذاشت؛ فیلمنامه باید تا جای ممکن ساده و روان باشد و با کوتاه‌ترین جملات، بیشترین اطلاعات و مفاهیم را انتقال دهد. در نوشتن داستان فیلم، از تجملات اضافی دوری کنید و با جملاتی کوتاه اما جامع داستان مورد نظرتان را روایت کنید.
چطور یک فیلمنامه را نقد کنیم؟
پیش از پاسخ به این سوال که چطور فیلمنامه را نقد کنیم، بهتر است اشاره کرد که نقد درست فیلمنامه، نیاز به تخصص و مطالعه زیادی در زمینه ادبیات و سینما دارد. خواندن فیلمنامه‌های برجسته، نقدهای اصولی و فیلم دیدن، از کارهای روزمره یک منتقد سینما است. نخستین مرحله، خواندن متن، بدون نگاه نقادانه است. شاید برای یک منتقد، سخت باشد تا از دیدگاهی خنثی و بدون لنزهای نقد، فیلمنامه را بخواند؛ اما قطعاً از نیازهای اولیه نقد کردن همین است. بعد از خواندن دقیق، به بررسی مفاهیم کلیدی فیلمنامه می‌رسیم. در اینجا بهتر است به فاکتورهای اصلی داستان توجه کنید، شروع به یادداشت برداری کنید. هر بخشی از فیلمنامه را به صورت جدا بخوانید و نکاتی که درباره دیالوگ‌ها، ساختار ادبی و انسجام داستان به ذهنتان می‌رسد را بنویسید. پس از نکته‌برداری باید دوباره فیلمنامه را بخوانید. این بار به منظور نقد کردن و با دیدی قضاوت‌گرانه، به بررسی جزئیات داستان بپردازید. به هنگام خواندن فیلمنامه درنظر داشته باشید، اگر متن داستان بسیار تکراری و کلیشه‌ای است، باید حتما نکته منحصر به فرد و خاصی داشته باشد. می‌توانید از خود سوال‌هایی درباره داستان و متن بپرسید تا با جواب دادن به آنها با فیلمنامه بیشتر آشنا شوید. خلاصه‌ای از افکار و نظراتتان درباره فیلمنامه، ژانر، داستان و شخصیت‌های آن را بنویسید. سپس فیلمنامه را برای بار آخر بخوانید. به فاکتورهای متفاوتی همچون انسجام داستان، دیالوگ‌ها، توضیحات صحنه، جذابیت و کشش متن، قابلیت تصویر‌سازی و... نمره دهید. نتیجه، نقد و برداشت پایانی خودتان را مرتب بنویسید و در صورت نیاز آن را ویرایش کنید.
ویژگی های مشترک فیلمنامه های خوب
با نگاه کردن به فیلمنامه‌های فاخر جهان، درمی‌یابیم که همه آنها ویژگی‌های مشترکی دارند و از اصول مشابهی پیروی می‌کنند. اولین ویژگی مشترک بین این فیلمنامه‌ها، شخصیت‌پردازی قوی در آنها است. در یک فیلمنامه خوب، شخصیت‌ها، طوری نوشته می‌شوند که مخاطب آنها را باور می‌کند؛ تصمیم‌گیری‌ها، واکنش‌ها و احساساتشان برای مخاطب قابل درک و منطقی به نظر می‌رسند. علاوه بر آن، پرداختن کافی و حرفه‌ای به شخصیت اصلی، از لازمه‌های یک فیلمنامه با کیفیت است. یکی دیگر از اشتراکات بین این فیلمنامه‌ها، دیالوگ‌هایشان است؛ دیالوگ‌ها نباید تصنعی یا یکنواخت باشند. گفت‌گوها باید منطقی و واقعی باشند و معمولاً، اگر زیاده‌گویی از ویژگی‌های یک شخصیت داستان نباشد، مختصر و مفید باشند و با کمترین تعداد کلمات ممکن، منظور خود را برسانند. ویژگی مهم دیگری که در بهترین فیلمنامه‌ها می‌توان آن را دید، "نشان دادن به جای گفتن" است؛ یعنی شما نباید منظور و مفهومی که در ذهن دارید را مستقیماً به مخاطب بگویید. بلکه باید با استفاده از اجزای در دسترس نظیر پیرنگ، شخصیت‌ها و توضیحات صحنه، آنها را نشان دهید. به عنوان مثال به جای آنکه در دیالوگی بگویید ((او بسیار عصبانی است.))، این عصبانیت را با شکاندن اجسام و فریاد کشیدن شخصیت نشان دهید. دیالوگ نباید شرایط و موقعیت را توصیف کند.
خصوصیت دیگری که در فیلمنامه‌های ماندگار به چشم می‌خورد، درگیرکننده و جذاب بودن داستان است. ویژگی‌هایی که در قبل ذکر شد به علاوه روایت منسجم، کشمکش‌های به‌جا، سرعت مناسب و پایان‌بندی درست باعث می‌شود تا یک فیلمنامه جذاب باشد. در آخر، پیروی از اصول و رعایت این نکات به علاوه خلاقیت باعث می‌شود تا یک فیلمنامه از خوب به عالی تبدیل شود و یک داستان خوب در قالبی مناسب به مخاطب سینما ارائه شود. برای شناخت مخاطب، فیلمنامه نویس باید کمی از موسیقی، روانشناسی و جامعه‌شناسی نیز بداند؛ اما این نکته را هم در نظر داشته باشد که نباید تعالی و هنر را فدای سلیقه عموم مردم کرد.
سخن پایانی
تا اینجا تنها به صورت مختصری با هنر فیلمنامه نویسی، نحوه نقد فیلم، ژانرهای مختلف آن و چند ترفند برای نوشتن آشنا شدیم. همان‌طور که می‌دانید، شاخه‌های مختلف هنری بیش از هر چیز نیازمند مطالعه و تحقیق تخصصی هستند. برای خواندن مطالب بیشتر درباره فیلمنامه نویسی و شاخه‌های دیگر سینما و تئاتر می‌توانید به مقالات مجله فرواک هم سر بزنید.
