طراحی‌صحنه تئاتر، هنر خلق یک فضای بصری برای یک نمایشنامه است. در زمینه طراحی صحنه، یک طراح و یک مجری داریم. طراح صحنه با تعامل کارگردان، گروه لباس و گریم، صحنه‌ای را طراحی میکند تا احساسات و پیام‌های نمایشنامه را به مخاطب برساند. مجری صحنه، طرح ارائه شده را ساخته و عملی میکند. طراح باید از اجرا و ساخت دکور آگاهی کامل داشته باشد تا بتواند ایرادات کار مجری صحنه را متوجه شود. در طراحی صحنه جزئیات مهم است؛ پرداختن به جزئیات، باعث بالا رفتن دقت نظر و کم شدن ضریب خطا می‌شود.
طراحی‌صحنه تئاتر شامل اجزای ثابت: دیوار و سقف و زمین و اجزای متحرک: میز و صندلی و وسایل آشپزخانه و... می‌شود.
طراحی‌صحنه تئاتر مبحث بسیار گسترده‌ای است. در ادامه ما سعی داریم تا شما را با اصول و مبانی طراحی صحنه و ارتباط آن با نمایشنامه، سبک‌های طراحی، تکنیک‌ها، مراحل ساخت دکور و همچنین حجم شناسی آشنا کنیم. در صورت علاقه‌مندی بیشتر به این مبحث می‌توانید به کتگوری تئاتر مجله فرواک مراجعه نمایید.
آشنایی با اصول طراحی صحنه
طراح صحنه با استفاده از عناصر مختلف، صحنه‌ای را طراحی میکند که با محتوا‌ی نمایش، اهداف و فضای ذهنی کارگردان مطابقت دارد. این هنر از اصول و قواعد خاصی پیروی میکند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها پرداخته‌ایم:
- وحدت: طراحی‌صحنه تئاتر باید دارای یک وحدت کلی باشد و عناصر مختلف صحنه را به هم پیوند دهد. این وحدت می‌تواند از طریق استفاده از یک رنگ، بافت یا سبک واحد ایجاد شود.
- تقابل: طراح‌صحنه تئاتر باید بتواند از تقابل بین عناصر مختلف صحنه، برای ایجاد یک اثر بصری جذاب استفاده کند. این تقابل می‌تواند بین ویژگی‌های مخالف، مانند بزرگ و کوچک، روشن و تاریک، یا مدرن و سنتی ایجاد شود. گاهی این تضادها خودشان بیانگر مفهوم خاص مرتبط به نمایشنامه هستند. برای مثال فکر کنید در صحنه‌ای بزرگ با دیوار‌های مشکی، تنها مردی را ببینیم که روی صندلی سفید بسیار کوچکی در مرکز صحنه نشسته‌است. در اینجا شاید صندلی کوچک و صحنه خالی و بزرگ بیانگر تنهایی شخصیت نمایش باشند.
- تعادل: طراحی‌صحنه تئاتر باید از نگاه مخاطب متعادل به نظر برسد. این تعادل می‌تواند از طریق چیدن عناصر صحنه با یک الگوی منظم یا با استفاده از تضاد ایجاد شود.
- تحرک: صحنه باید دارای حرکت باشد؛ در واقع، حرکت‌ها هستند که ریتم نمایش را از یکنواختی درمی‌آورند. این اصل از طراحی‌صحنه تئاتر، می‌تواند از طریق جابجایی بازیگران و عناصر صحنه یا تغییر نورپردازی ایجاد شود.
مبانی طراحی صحنه
- دانش و تجربه: برای طراحی‌صحنه تئاتر، طراح باید دانش و تجربه کافی در زمینه‌های مختلف هنری، مانند نقاشی، مجسمه‌سازی، طراحی لباس و نورپردازی داشته باشد.
- خلاقیت: طراح صحنه باید بتواند از تخیل خود برای خلق صحنههای خلاقانه و تأثیرگذار استفاده کند. برای مثال، اِس دِولین(طراح صحنه) در نمایش اپرای کارمن از مجسمه‌ای 25 متری استفاده کرده است. این مجسمه پس از طراحی دقیق در دریاچه کنستانس اتریش به صحنه نمایش بدل شده و درواقع بازیگران در وسط مجسمه به اجرا پرداخته‌اند. در سکانسی از نمایش، شخصیت فال خود را می‌خواند و کارت‌هایش را به هوا پرتاب میکند. مجسمه نیز تصویر دو دست است که کارت‌هایی را رها کرده‌اند و کارت‌ها در هوا پخش‌اند.
- تعامل: در طراحی‌صحنه تئاتر کیفیت صحنه طراحی شده، در کنار عوامل متفاوتی مانند نور، گریم و لباس دیده می‌شود. صحنه ارتباطی نزدیک و مستقیم با نورپردازی، لباس و گریم دارد؛ به همین دلیل، در طول نمایش، یک طراح صحنه باید بتواند با دست‌اندر‌کاران فعال در این حوزه‌ها همواره در تعامل باشد.
انواع صحنه تئاتر
پیش از پرداختن بیشتر به طراحی‌صحنه تئاتر، با انواع صحنه آشنا می‌شویم. صحنه تئاتر انواع مختلفی دارد که می‌تواند از نظر اندازه و شکل متفاوت باشد.
- صحنه میدانی(گرد): صحنه‌ای است که تماشاگران از هرطرف، آن را احاطه می‌کنند. از این نوع صحنه، اغلب در مکان‌های باز استفاده می‌شود. از معروف‌ترین صحنههای میدانی، می‌توان به "کلاسیوم" در رم اشاره کرد. به علت نزدیکی مخاطب به صحنه، در طراحی‌صحنه تئاتر باید در جزئیات صحنه دقت و ظرافت بیش‌تری به خرج داد.
- صحنه هلالی(سه سویه): صحنه‌ای است که تماشاگران از سه طرف به صحنه دید دارند. "شکسپیر گلوب" در لندن از این نوع صحنه به حساب می‌آید. برای طراحی‌صحنه تئاتر به صورت هلالی، طراح می‌تواند از اغراق بیشتر و دکورهای بزرگ‌تری استفاده کند.
- بلک باکس (جعبه سیاه): این نوع از صحنه، متشکل از دیوارها و سقف مشکی رنگ است که صندلی تماشاگران به ترتیب هم‌سطح و بالاتر از سطح صحنه اجرای بازیگران قرار گرفته است؛ اکثراً به صورت تک سویه، سه سویه و یا چهار سویه به کار می‌رود. اصولاً این صحنه برای اجراهایی در نظر گرفته می‌شود که بازیگران برای ایفای نقش خود نیازمند ارتباط مستقیم با تماشاچیان هستند. مانند سالن "مولوی" در تهران.
- صحنه قاب عکسی: صحنه‌ای است که دیوار چهارم آن به طور کامل باز است تا تماشاگران بتوانند صحنه را از پشت ببینند. این نوع صحنه شبیه یک قاب عکس است و تماشاگر توسط یک پرده از صحنه نمایش جدا شده است. طراحی‌صحنه تئاتر در فضای قاب عکسی، امکانات بیش‌تری را برای طراحی فراهم میکند. مانند سالن "اپرای گارنیه" در پاریس.
- صحنه متحرک:صحنه‌ای است که می‌تواند حرکت کند و یا تغییر شکل دهد. این نوع صحنه اغلب برای ایجاد جلوه‌های ویژه یا نشان دادن صحنههای مختلف یک نمایش استفاده می‌شود. در این صحنه‌ها معمولاً نمایش‌های سمبولیک اجرا می‌شوند.
- صحنه موقت: این نوع صحنه فقط برای یک اجرا ساخته می‌شود که اغلب در مکان های غیرسنتی مانند خیابان‌ها، پارک‌ها یا موزه‌ها اجرا می‌شود.
- صحنه خیابانی: صحنه‌ای است که در خیابان یا مکان‌های عمومی اجرا می‌شود.
انواع طراحی صحنه
طراحی‌صحنه جعبه‌ای: این نوع از طراحی‌صحنه تئاتر دقیقاً فضایی شبیه به یک جعبه را به‌وجود می‌آورد ؛ مانند یک اتاق بدون یکی از دیوار‌هایش.
طراحی‌صحنه با سکو: در این نوع طراحی‌صحنه، از سکویی ثابت یا متحرک استفاده می‌شود که بازیگران بر روی آن نقش‌آفرینی می‌کنند. تغییر صحنه در این نوع از طراحی با جابجایی، یا عوامل فنی مانند نور مشخص می‌شود.
طراحی‌صحنه با اسکلت ثابت: همانطور که نام این نوع طراحی‌صحنه تئاتر نشان می‌دهد، اسکلت کلی صحنه ثابت است؛ تنها با اضافه یا کم کردن المان‌ها و تغییر در چیدمان، تفاوت در صحنه‌ها مشخص می‌شود.
طراحی‌صحنه متحرک: این نوع طراحی، با استفاده از حرکت و چرخش، تغییر صحنه‌ها را نشان می‌دهد. این چرخش می‌تواند در مقیاس بزرگ باشد؛ به طوری که یک صحنه، گردان باشد یا در مقیاس کوچکتر با جابجایی یک المان روی صحنه، کاربرد آن تغییر کند.
طراحی‌صحنه با نورپردازی: در طراحی‌صحنه تئاتر، بعضی اوقات می‌توان با استفاده از نورپردازی به خلق فضای مرتبط با نمایشنامه پرداخت.
اهمیت تحلیل متن در طراحی صحنه تئاتر
در طراحی‌صحنه تئاتر، تجزیه و تحلیل متن نمایشنامه یکی از مهم‌ترین مراحل برای ساخت فضایی معنا‌‌دار و متناسب با متن است. طراح‌صحنه در ابتدای کار، پس از خواندن نمایشنامه، شروع به تجزیه و تحلیل متن میکند. یک طراح‌صحنه حرفه‌ای، هرگز این مرحله را از قلم نمی‌اندازد؛ زیرا با بررسی متن و تحلیل آن به درک کاملی از انتظارات نویسنده و کارگردان می‌رسد. با این کار، او خواسته‌هایشان را با به کار بردن خلاقیت خود عملی میکند.
مراحل تجزیه و تحلیل متن از نگاه طراح صحنه:
- آشنایی با داستان و مضمون نمایشنامه
- بررسی شخصیت‌های نمایش
- تحلیل فضا و مکان نمایشنامه
- مطالعه درباره گویش و زبان به کار رفته در متن داستان
- تحلیل مسائل اجتماعی و سیاسی و پیامد‌های آن در نمایش
این تحلیل به او کمک میکند تا رنگ و مواد، دکور و اَکسِسوری (وسایل صحنه) را به درستی و مطابق با درون مایه و فضای نمایشنامه انتخاب کند.
آشنایی با سبک ها در طراحی صحنه تئاتر
قبل‌تر و در مبحث نمایشنامه نویسی به معرفی سبک‌های مختلف نمایشنامه پرداختیم. حال، می‌خواهیم به آشنایی با این سبک‌ها و تأثیراتشان در طراحی‌صحنه تئاتر داشته باشیم.
رئالیسم (واقعگرایی): در این سبک، معمولاً طراحی‌صحنه تقلیدی از یک فضای واقعی است.
ناتورالیسم (طبیعت گرایی): مهم‌ترین نکته در طراحی‌صحنه تئاترهای ناتورالیسم این است که صحنه تغییری نمی‌کند و تنها گذر زمان است که نشان داده می‌شود.
سورئالیسم (ورای حقیقت): در این سبک، طراحی‌صحنه، عجیب و غیرعادی است. معمولاً از عناصر فراواقعی متناسب با متن نمایشنامه برای طراحی استفاده می‌کنند.
اکسپرسیونیسم (درونآزمایی): در طراحی‌صحنه به سبک اکپرسیونیسم، مهم‌ترین عنصر، نور است و با استفاده از نورپردازی، مه و رنگ، فضای اصلی تئاتر را به‌وجود می‌آورند.
سمبولیسم (نماد گرایی): همانطور که از اسم این سبک مشخص است، نماد‌ها در این سبک از اهمیت زیادی برخوردار‌اند. از نماد‌ها و المان‌هایی برای انتقال مفاهیم موردنظر استفاده می‌شود.
حجم و عناصر بصری طراحی صحنه
برای داشتن تجسمِ فضایی مناسب در طراحی‌صحنه تئاتر، درک حجم‌شناسی و هندسه فضایی، بسیار لازم و ضروری است. حجم در کنار نقطه، خط و سطح، یکی از عناصر بصری اصلی در طراحی‌صحنه تئاتر است. هر شکل و فرم موجود در جهان که با چشم‌های خود می‌بینیم، مربوط به یکی از این عناصر یا ترکیب آن‌ها است. عناصر بصری در رنگ، حرکت و زمان متفاوت هستند که این تنوع در ویژگی‌ها، نقش اساسی در خلق هنرهای بصری دارد. این عناصر در اندازه، شکل، موقعیت، جهت و تراکم نیز متفاوت هستند.
حجم، یک عنصر سه بعدی متشکل از طول و عرض و ارتفاع است. طراحی حجم با برجسته‌نمایی به وسیله سایه‌روشن، رنگ و یا تغییر شکل و اندازه اشکال انجام می‌شود. عنصر فضا، توسط حجم و عنصر حجم نیز توسط نور تعریف می‌شود. نور در طراحی‌صحنه تئاتر، دیدن اجسام را در فضا برای ما ممکن میکند. هنرمندان باید روابط پیچیده حجم با فضا و نقش نور در آثار خود را مورد مطالعه قرار دهند.
حجم قابلیت فرم‌پذیری دارد. شکل انفرادی حجم‌ها و تناسبشان با شکل درونی و بیرونی دیگری که در کنار یا اطراف آن‌ها قرار گرفته است، تنظیم می‌شود. علاوه بر آن، لازم است به فضای اطراف نیز توجه کرد. حجم مورد نظر باید متناسب با فضای احاطه‌شده‌اش باشد تا در مجموع، هماهنگی لازم برای خلق حجم‌ها در طراحی‌صحنه تئاتر به وجود آید.
اندازه عناصر بصری، بنا به موقعیت‌های مختلف متفاوت است؛ برای مثال یک خط بلند، وقتی در کنار یک خط کوتاه‌تر قرار بگیرد، بلندتر به نظر می‌رسد. یک نقطه کوچک در کنار نقطه بزرگ‌تر، كوچک‌تر به نظر می‌رسد؛ همینطور یک سطح کوچک در برابر سطح بزرگ‌تر. حجم، ممكن است از لحاظ مقدار عمق، وسعت و ضخامت، متغیر و فرم آن باز یا بسته باشد. اندازه در طراحی صحنه، بیانگر دیدگاه مؤلف اثر یا کارگردان است.
معرفی تکنیک های طراحی صحنه تئاتر
طراح صحنه با استفاده از متن نمایشنامه و اطلاعاتی که از آن به‌دست می‌آورد، طبق سلیقه شخصی خود و کارگردان اثر، تکنیک‌های مشخصی را برای طراحی‌صحنه انتخاب میکند؛ برای مثال او با استفاده از تجهیزات قرمز در دکور صحنه می‌تواند حس شرارت را به مخاطب القا کند یا همچنین از رنگ سیاه، حس افسردگی را نشان دهد. به‌طور خلاصه تکنیک هر طراح‌صحنه می‌تواند با دیگری متفاوت باشد. بی‌شک این حرفه هنری نیز به دانش، آگاهی و تکنیک‌های آکادمیک و تجربی نیازمند است؛ اما تصمیم‌گیری درباره اینکه در صحنه‌ای مشخص از کدام تکنیک استفاده شود، به طراح، کارگردان و سبک نمایشنامه مربوط است.
مراحل طراحی دکور در تئاتر
می‌توان ادعا کرد که دکور روح نمایش است؛ چراکه بخش زیادی از بار معنایی تئاتر بر عهده دکور است. طراحی‌دکور یکی از مهم‌ترین بخش‌های تئاتر است که با امکانات و پتانسیل‌هایی که دارد سبک نمایش را به مخاطب نشان می‌دهد. دکور در طراحی‌صحنه تئاتر، حالات روحی شخصیت‌ها و حس و حال نمایشنامه را به مخاطب منتقل میکند.
بنابراین طراحی‌دکور فرآیند زمان‌بری است که طی چند مرحله از ایده به اجرا در می‌آید:
- طراح‌دکور در مرحله اول باید نمایشنامه را با دقت مطالعه کند. سپس هماهنگ با آن و مناسب با بودجه، طرحی اولیه برای دکور نمایش ارائه دهد.
- با کارگردان مشورت کرده و با توجه به نظرات او، در طرح، تغییراتی ایجاد کند.
- در آخر، طرح نهایی را به کارگردان ارائه داده و به تأیید او برساند.
همچنین طراح دکور در جهت خلق فضای هنری متناسب با انواع نمایشنامه‌ها، باید درک و مطالعه کافی در زمینه‌های روانشناسی، جامعه‌شناسی، و سایر علوم انتزاعی را داشته باشد.
سخن آخر
در آخر می‌توان گفت که طراحی‌صحنه تئاتر، رشته‌ای جذاب است و با خلاقیت و آموزش درست، احتمال موفقیت در آن وجود دارد. ما سعی داشتیم که با نگاهی کلی به این هنر، کمکی به شما مخاطب گرامی، در جهت آشنایی بیشتر با این رشته کرده باشیم. برای مطالعه کامل‌تر در این زمینه، به دسته‌بندی مربوط در مجله فرواک مراجعه فرمائید.
