تئاتر هنر زنده است و موسیقی را می‌توان بخشی از ذات تئاتر دانست. موسیقی در تئاتر، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل یک اثر نمایشی است که به پیش‌برد داستان، حس و ایجاد ارتباط بین مخاطب و نمایش کمک بسیاری می‌کند. می‌توان گفت موسیقی از همان ابتدا با پیدایش تئاتر همراه بود. در گذشته موسیقی در نمایش‌های آیینی و مذهبی کهن وجود داشت؛ موسیقی یونان و روم باستان نقش مهمی برای بیان احساسات و مفهوم نمایشنامه ایفا می‌کردند که توسط گروه کُر انجام می‌شد. در تئاتر قرون وسطی از موسیقی برای ایجاد فضایی مذهبی و رازآلود استفاده می‌کردند که توسط گروه کُر نیز، برای بیان احساسات و مفاهیم الهی اجرا می‌شد. در دوره رنسانس، موسیقی به عنوان یک عنصر جداگانه در نمایش شناخته می‌شد که علاوه بر بیان احساسات و انتقال پیام نمایش، برای ارتباط‌گیری بیشتر مخاطب با نمایش می‌پرداخت. در نمایش‌های ویلیام شکسپیر، موسیقی نیز نقش مهمی در ایجاد فضایی حماسی و عاشقانه ایفا می‌کرد. تئاتر مدرن، موسیقی به عنوان یک عضو جدایی‌ناپذیر از نمایش مطرح شد، از آن برای ایجاد فضایی خلاقانه، مرتبط با مفاهیم درون نمایشنامه و تأثیرگذاری بیشتر نمایش استفاده می‌کنند.
موسیقی در تئاتر ایران هم نقش بسزایی دارد، به‌خصوص در نمایش‌های سنتی ایرانی مانند سیاه بازی،نقالی و... که موسیقی عضوی جدایی‌ناپذیر از آن‌ها است. در سال‌های اخیر از موسیقی‌های مدرن مثل پاپ و جاز هم در نمایش‌های ایرانی استفاده می‌کنند که باعث جذابیت برای مخاطب، تحول و تنوع بیشتر در تئاتر شده است. یکی از چالش‌هایی که ممکن است با آن روبه‌رو شویم پرداختن به موسیقی پس از شکل‌گیری نهایی کار است که موجب محدودیت در کار اهنگساز می‌شود.
نمایش‌های موزیکال که در قرن بیستم به یک ژانر محبوب در تئاتر تبدیل شده‌اند، به عنوان عنصر اصلی در نمایش مطرح می‌شوند و داستان نمایش را از طریق موسیقی روایت می‌کنند.
تأثیر موسیقی در تئاتر
موسیقی در تئاتر دارای ویژگی‌هایی است که آن را از سایر انواع موسیقی جدا می‌کند. معمولاً با متن نمایش ارتباط دارد و می‌توان برای نشان دادن احساسات شخصیت‌ها، جلو بردن داستان نمایش و ایجاد فضایی خاص مانند حس تعلیق از آن استفاده کرد. موسیقی در تئاتر را می‌توان زبان دوم هنر نمایش و یکی از مهم‌ترین عناصر آن خواند. عموماً با توجه به سبک و ژانر اثر، دیدگاه کارگردان و متن نمایشنامه ساخته می‌شود. موسیقی را جادوی صحنه نام می‌برند زیرا تمام عواطف و احساسات را بهتر و قوی‌تر می‌سازد و حتی به بازی بهتر بازیگران کمک می‌کند. مخاطب در حال تماشای تئاتر، حالاتی مانند خندین، اشک ریختن، هیجان و... را تجربه می‌کند؛ می‌توان گفت در ایجاد این تجربه، موسیقی نیز نقش مهمی را ایفا می‌کند. آوایی که از گوش به ذهن می‌رسد، هم‌زمان با تصاویری که چشمانمان می‌بینند هماهنگ می‌شوند و ما را غرق در اثر می‌کند. موسیقی متن تئاتر قبل از فرایند شنیداری، فرایندی دیداری است که با متن همراه بوده و برای اتفاقات و جریانات، خلق شده است. موسیقی تئاتر را می‌توان موسیقی جریان هم نامید، گویی با تمام مسیر نمایش، هم‌جریان است که حتی سکوتش را می‌توان بخش‌های مهم موسیقی متن خواند؛ خود می‌تواند، پر از کلمات و حرکات باشد که مخاطب را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
کاربرد موسیقی در تئاتر
موسیقی، عنصری ضروری در تئاتر است و از آن برای ایجاد طیف گسترده‌ای از جلوه‌های احساسی در فضای نمایش استفاده می‌شود. در اینجا به چند کاربرد موسیقی در تئاتر می‌پردازیم:
جو: از موسیقی در تئاتر می‌توان برای تثبیت حال و هوای فضای نمایش استفاده کرد. به عنوان مثال، برای ایجاد یک فضای گرم و آرام از موسیقی ملایم و آرامش بخش استفاده می‌شود، در حالی که یک فضای مرموز و رازآلود با موسیقی تاریک و شوم ایجاد می‌شود.
حس: از موسیقی می‌توان برای برانگیختن طیف وسیع احساسات از شادی گرفته تا غم و اندوه در مخاطب استفاده کرد. همچنین بازیگران و کارگردان‌ها می‌توانند از موسیقی در تئاتر برای برقراری ارتباط با قوس احساسی نمایش استفاده کنند.
تم: برای تقویت حس، در تم نمایش، از موسیقی استفاده می‌کنند. برای مثال، اگر نمایشنامه عاشقانه باشد، از موسیقی برای ایجاد حس عشق و اگر تم، ترسناک باشد، از آن برای ایجاد حس دلهره و تنش استفاده می‌شود.
زمان بندی و ریتم: برای ایجاد ریتم، موسیقی نیز کاربرد دارد. ممکن است از موسیقی شاد، برای ایجاد حس سرگرمی و بازی‌گوشی استفاده شود، در حالی که موسیقی آهسته و درون‌نگرا را برای ایجاد حس تأمل و تفکر به کار می‌برند.
به طور کلی با کاوش در پتانسیل انواع مختلف موسیقی، بازیگران و کارگردانان می‌توانند از موسیقی در تئاتر برای ارتقای تجربه کلی نمایش و تقویت مضامین و پیام‌های آن استفاده کنند.
انواع موسیقی در تئاتر
انواع مختلفی از موسیقی وجود دارد که معمولاً در تولیدات تئاتر استفاده می‌شوند و هرکدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. در اینجا برخی از رایج‌ترین انواع موسیقی در تئاتر آورده شده است.
تئاتر موزیکال: برای روایت داستان از آواز و رقص استفاده می‌شود و موسیقی به عنوان عنصر کلیدی عمل می‌کند. نمایش‌های موزیکال عموماً با ارکستر زنده اجرا می‌شوند و نسبت به سایر انواع تئاتر پیچیده‌تر و پر زرق‌و‌برق‌تر هستند.
اپرا: اپرا شکلی از تئاتر است که در آن از آواز و موسیقی برای روایت داستان استفاده می‌شود. تئاتر اپرا نیز معمولاً با ارکستر زنده اجرا می‌شود و با مضامین دراماتیک و احساسی شناخته می‌شود.
تئاتر جاز: شکلی از تئاتر است که از موسیقی جاز برای روایت داستان استفاده می‌شود. تئاتر جاز معمولاً بداهه و آزادانه‌تر از سایر اشکال تئاتر است، اغلب علاوه بر موسیقی شامل عناصری از کلام و حرکت می‌شود.
تئاتر در قالب رقص: در این نوع تئاتر، از رقص، برای روایت داستان استفاده می‌شود و آهنگسازان، اغلب از موسیقی برای ایجاد حال و هوای خاص استفاده می‌کنند.
تئاتر نو: شکلی از تئاتر است که بر تجربه و کاوش در فرم‌های هنری جدید تأکید دارد. تئاتر نو اغلب شامل ادغام هنرهای مختلفی مانند رقص، موسیقی و هنرهای تجسمی است که ترکیب این هنر‌ها باعث غیر متعارف بودن این تئاتر می‌شود.
به طور کلی، تآثیر موسیقی در تئاتر را نمی‌توان نادیده گرفت و باید توجه ویژه‌ای در انتخاب آن داشت که متناسب با محتوای داستان نیز باشد. شما عزیزان، برای آشنایی بیشتر در این زمینه می‌توانید به دسته‌بندی مربوط در مجله فرواک مراجعه کنید.
موسیقی درونگرا و بروگرا در تئاتر
موسیقی می‌تواند عمیقا با داستان پیوند بخورد و در فضاسازی و نشان دادن تنش و احساسات بازیگران کمک کند. موسیقی در تئاتر را می‌توان به دو قسمت برونگرا و درونگرا تقسیم کرد.
فرم درونگرا، به بیان تفکر درونی اثر می‌پردازد. از این فرم برای توصیف موسیقی‌ای که دارای حس آرام و متفکرانه است استفاده می‌شود. این نوع موسیقی اغلب بر جو و حال‌و‌هوای نمایش تمرکز می‌کند. در احساسات درونی و برجسته کردن واکنش‌های عاطفی شخصیت‌ها به کار می‌رود و عواطف را به شیوه‌ای ظریف، صمیمی و حساس بیان می‌کند. ویژگی بارز موسیقی درونگرا توانایی آن در ارتباط با دنیای درونی مخاطب است.
انواع مختلفی از موسیقی درونگرا وجود دارند، مانند موسیقی کلاسیک که معمولاً تأمل‌کننده، متفکرانه و آرامش‌بخش است .
موسیقی جاز بداهه و احساسی است که برای ایجاد حس مالیخولیایی یا اشتیاق استفاده می‌شود.
فرم برونگرا برای جلب توجه مخاطب به عناصر داستان به کار می‌رود. این نوع موسیقی در تئاتر اغلب شامل آهنگ‌هایی برای انواع رقص‌ها و حرکات موزون استفاده می‌شود. این فرم به برانگیختن انرژی، هیجان، تنش و تعلیق روی صحنه برای همراهی با کنش‌ها و رویداد‌هایی که در نمایش اتفاق می‌افتد به تماشاگر کمک می‌کند. از انواع موسیقی برونگرا می‌توان به موسیقی پاپ اشاره کرد.
با توجه به توضیحات بالا استفاده از فرم درونگرا مرسوم‌تر است. از آنجایی که موسیقی، خود، عنصری پویا است و به فهم روایت کمک می‌کند، بهتر است در قسمت‌هایی از نمایش که بازیگرها حس صحنه را درست انتقال می‌دهند و احتیاجی به توضیح بیشتر نیست استفاده نشود؛ چراکه بی‌تأثیر شده و نادیده گرفته می‌شود.
انواع سبک در موسیقی تئاتر
نوع موسیقی مورد استفاده در یک نمایش، با توجه به سبک و بودجه موجود در آن تئاتر انتخاب می‌شود. سبک‌های موسیقی در تئاتر بسیار متنوع هستند، که شامل کلاسیک، معاصر، محلی و... می‌شوند. در زیر به توضیح برخی از سبک‌های موسیقی در تئاتر می‌پردازیم:
سبک کلاسیک: این سبک شامل آثار غنی از موسیقی‌دان‌های شناخته شده و کلاسیک مانند بتهوون، موتسارت، واگنر و... است. سبک موسیقی کلاسیک به دلیل زیبایی و قدرت احساسی خود، اغلب برای نمایش‌های تاریخی، تراژدی، و درام مناسب است.
سبک معاصر: سبک‌های معاصر، مانند سنتی و پاپ و... نیز می‌توانند در نمایش‌ها به کار روند. این نوع موسیقی برای نمایش‌های مدرن، با موضوعاتی مثل عاشقانه، کمدی و درام استفاده می‌شود.
موسیقی محلی: این سبک، شامل موسیقی‌های محلی و سنتی مانند ایرلندی، اسپانیایی، آمریکای لاتین و... است. این نوع موسیقی برای نمایش‌هایی مرتبط با فرهنگ و تاریخ هر منطقه به کار می‌رود.
وظایف آهنگساز
آهنگساز یا کمپوزیتور (به فرانسوی) به کسی گفته می‌شود که موسیقی را تألیف می‌کند، به بیانی دیگر می‌توان گفت نویسنده موسیقی است. آهنگساز برای ارکسترها، گروه‌های موسیقی، تئاتر، فیلم و... موسیقی تولید می‌کند. حال می‌خواهیم مختصری به وظایف او در تئاتر بپردازیم:
او در ابتدا، نمایشنامه را مطالعه می‌کند، با بررسی داستان، حرکات بازیگران و یافتن هدف کارگردان شروع به کار می‌کند. اغلب در بعضی تمرینات حاضر می‌شود تا از نزدیک فضا و اتمسفر کار را درک کند. آهنگساز باید خوب بتواند ارتباط بین شخصیت‌های درون نمایشنامه و فضای کار را درک کند؛ سپس با اضافه کردن موسیقی، جادوی خود را شروع کند. تقریبا آهنگسازان سبک‌های خود را در کارشان دارند، مثلاً بعضی از آن‌ها نیازی به حضور در تمرینات ندارند و زمانی که کار به مرحله ژنرال رسید، موسیقی را تولید می‌کنند.
حرف آخر
موسیقی پدیده‌ای جهانی است که فراتر از فرهنگ، زمان و زبان است. برای بیان احساسات، افکار و عقاید مختلف از آن استفاده می‌شود. همانطور که اشاره شد برای ایجاد حس اشتیاق، شادی، غم و … استفاده می‌شود و طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و ژانرها را در برمی‌گیرد.
موسیقی یک تجربه عمیقاً شخصی است و تأثیر عاطفی آن از فردی به فرد دیگر می‌تواند بسیار متفاوت باشد. با این وجود کم‌تر کسی است که از شنیدن آن لذت نبرد و به دنبال آن نباشد. ما در مجله فرواک، تخصصی‌تر به مباحث موسیقی در تئاتر و انواع آن پرداخته‌ایم که شما علاقه‌مندان می‌توانید از آن‌ها بهره‌مند باشید.
