نمایشنامه نویسی هنر خلق یک متن قابل اجرا است که در یک صحنه به نمایش گذاشته می‌شود. این هنر، شامل خلق شخصیت‌ها، موقعیت‌ها، گفتگوها و صحنه‌ها است که با هم یک داستان را روایت می‌کنند. از شناخته‌شده‌ترین نمایشنامهنویسان تاریخ می‌توان به سوفوکل، شکسپیر، مولیر، افرا بن، هنریک ایبسن، آنتون چخوف، ساموئل بکت، جرج برناردشاو، برتولت برشت و... اشاره کرد.
البته همانطور که می‌دانید نویسندگی دراماتیک(داستانی-نمایشی) تنها به نمایشنامه نویسی تئاتر محدود نمی‌شود؛ در مقالات دیگر مجله فرواک به هنر فیلمنامه نویسی نیز به صورت تخصصی پرداخته‌ایم.
مراحل اولیه نمایشنامه نویسی
برای نمایشنامه نویسی همیشه باید یک سوژه باشد که با توجه به آن بتوان شروع به نوشتن کرد. می‌توان گفت که سوژه‌یابی سخت‌ترین مرحله است. راهکارهایی برای ساده‌تر شدن این مرحله وجود دارد. برای مثال شما می‌توانید یک لیستی برای خود تهیه کنید و همیشه و همه جا آن را همراه خود داشته باشید؛ به اتفاقات روزمره ساده‌ای که دیگران به راحتی از کنار آنها می‌گذرند با دید متفاوتی نگاه و ایده‌پردازی کنید. البته در ادامه به طور مفصل‌تر به مبحث سوژه‌یابی خواهیم پرداخت.
مرحله بعدی در نوشتن یک نمایشنامه، پرداختن به طرح اولیه، یا در اصطلاح شاخ و برگ دادن به سوژه است. به طور ساده شما باید سه مرحله را در نظر بگیرید و طبق این مراحل پیش بروید. شروع، اوج، پایان
- شروع: در این مرحله به معرفی شخصیت‌ها و روابط آنها می‌پردازیم.
- اوج: همان ایجاد گره در داستان است که باعث هیجانی شدن نمایش می‌شود. شما با ایجاد مشکل، دلهره یا کشمکش بر سر راه شخصیت‌های داستان و درگیری آنها برای حل این گره‌ها، می‌توانید ذهن مخاطب را درگیر کنید. این کشمکش‌ها را می‌توانید با موضوع درگیری انسان با انسان، انسان با خود، انسان با طبیعت و انسان با جامعه انتخاب کنید. این نکته هم قابل ذکر است که در نمایشنامه صرفاً یک نقطه اوج نداریم بلکه می‌توانیم چند نقطه اوج ایجاد کنیم.
- پایان: همان نتیجه‌گیری از داستان است؛ یکی از قدرت‌های نویسنده، نوشتن پایان‌بندی مناسب است. با توجه به این که امروزه هوش مخاطبین و جزئی نگری آنها بالا رفته است، پایان‌بندی نمایشنامه شما باید باورپذیر و منطقی باشد. هیچ خط داستانی فرعی را حل‌نشده باقی نگذارید. نویسنده باید نتیجه‌گیری و پایان داستان را چه مستقیم و چه غیر مستقیم به مخاطب برساند.
موارد بسیار دیگری در اصول نمایشنامه نویسی مانند ( پیرنگ، شخصیت‌پردازی، طراحی صحنه، دیالوگ نویسی، اصول نگارشی و… ) هستند که برای یادگیری و آشنایی بهتر می‌توانید به دیگر مقاله‌های این دسته‌بندی در مجله فرواک مراجعه فرمایید.
بررسی سبک ها در نمایشنامه نویسی
در نمایشنامه نویسی، سبک، به شیوه‌هایی گفته می‌شود که یک نمایشنامه نویس از آن برای بیان داستان و شخصیت‌های خود استفاده می‌کند. سبک، می‌تواند در زمینههای مختلفی مانند زبان، ساختار و مفاهیم نمایشنامه نشان داده شود.
برخی از انواع سبک های رایج در نمایشنامه نویسی :
- رئالیسم (واقعگرایی) : رئالیسم تلاش می‌کند واقعیت را به طور دقیق و عینی نمایش دهد. نمایش‌های رئالیستی معمولاً شخصیت‌ها، مکان‌ها و وقایع را به آن گونه‌ای به تصویر می‌کشند که امکان وقوع آن در واقعیت وجود داشته باشد.
مثل نمایشنامه "باغ وحش شیشه‌ای" اثر تِنِسی ویلیامز
- سورئالیسم (ورای حقیقت): سورئالیسم تلاش می‌کند که از واقعیت فراتر رود و به دنبال ایجاد یک تجربه غیر عادی و غیر منتظره برای مخاطب است. نمایشنامه‌های سورئال معمولا از منطق و عقلانیت پیروی نمی‌کنند و ممکن است شامل طراحی صحنه، گریم و لباس‌های عجیب و غریب باشند.
مثل نمایشنامه "توپ و زنبور" اثر آندره برتون
- اکسپرسیونیسم (درونآزمایی) : اکسپرسیونیسم یک سبک هنری است که بر بیان احساسات و عواطف تمرکز می‌کند. این سبک نمایشی تلاش می‌کند که احساسات شخصیت‌ها را به شکلی شدید و اغراق آمیز به نمایش گذارد.
مثل نمایشنامه "گوریل پشمالو" اثر یوجین اونیل
- ابزوردیسم (پوچی‌گرایی) : این سبک نمایشی بر روی غیر منطقی و بی‌معنا بودن زندگی تمرکز می‌کند.
مثل نمایشنامه "در انتظار گودو" اثر ساموئل بکت
- سمبولیسم (نماد گرایی): این نوع نمایشنامه از نمادها برای بیان مفاهیم و مضامین استفاده می‌کند. نمایشنامه‌های سمبولیسم معمولاً از تصاویر، شخصیت‌ها و موقعیت‌های غیر واقعی برای ایجاد یک تجربه معنادار استفاده می‌کنند.
مثل نمایشنامه "مرغ دریایی" اثر آنتوان چخوف
- اپیک (حماسی) : نمایشنامه‌ای است که قصد دارد مخاطب را از داستان جدا کند. نمایشنامه‌های اپیک معمولاً از تکنیک‌های روایی برای ایجاد یک تجربه غیرمستقیم استفاده می‌کند. این نمایشنامه، از موقعیت‌های خارق‌العاده و غیرمنتظره برای ایجاد حس فاصله بین مخاطب و داستان استفاده می‌کند.
مثل نمایشنامه "آرم ، ادم است" اثر برتولت برشت
- ناتورالیسم (طبیعت گرایی): به گفته ویکتور هوگو، یک نویسنده ناتورالیست ((می‌کوشد با مسائل اجتماعی همان رفتاری را بکند که دانشمند علوم طبیعی با جانورشناسی می‌کند)). نویسندگان این سبک عقیده دارند که واقعیت همان طبیعت است. این نمایشنامه‌ها معمولا دارای پایانی غم‌انگیز و اجتناب ناپذیر هستند و نشان می‌دهند که چگونه عواملی مانند وراثت یا طبیعت بر سرنوشت انسان اثر می‌گذارد.
مثل نمایشنامه "خانه عروسک" اثر هنریک ایبسن
- مدرنیسم: مدرنیسم یک جنبش فرهنگی هنری بود که در اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکا ظهور پیدا کرد. نمایشنامه‌های مدرنیست بر شکستن سنت‌ها و فرم‌های قدیمی تاکید دارند. آنها اغلب از تکنیک‌هایی مانند صحنه‌های غیر خطی، دیالوگ‌های غیر واقع‌گرایانه و پایان باز استفاده می‌کنند.
مثل نمایشنامه "خرس" اثر آنوان چخوف
- پوپولیسم (عوام گرایی): نمایشنامه‌های پوپولیستی بر جذب مخاطب عام تأکید دارند. نمایشنامه‌های تئاتر پوپولیستی اغلب از تکنیک‌هایی مانند طنز، کنایه و تصاویر استفاده می‌کنند.
مثل نمایشنامه "دکتر فاستوس" اثر کریستوفر مارلو
- امپرسیونیسم (دریافتگری): نمایشنامه امپرسیونیسم، یک نوع نمایشنامه است که بر توصیف احساسات و برداشت‌های ذهنی تمرکز می‌کند. نمایشنامهنویسان امپرسیونیست معتقدند که هنر باید بازتاب ذهنی هنرمند باشد، نه دنیای واقعی.
مثل نمایشنامه "عروسک شکسته" اثر هنریک ایبسن
- دادائیسم (هیچ انگار) : یک نوع نمایشنامه است که بر بی‌معنایی و شوک تمرکز دارد. نمایشنامه نویسان دادائیسم معتقدند که هنر باید آزاردهنده و چالش‌برانگیز باشد. شخصیت‌های این نمایشنامه به صورت غیرواقعی یعنی به صورت اشیاء یا نمادها دیده می‌شوند.
مثل نمایشنامه "قلبی از گاز" اثر تریتسان تزارا
آشنایی با سوژه یابی در نمایشنامه نویسی
پیدا کردن سوژه همواره چالشی برای نویسندگان بوده است. خیلی از اوقات، نویسندگان، سوژه خود را در شرایطی که انتظار آن را نداشته‌اند پیدا کرده‌اند. برای مثال استفن کینگ برای نوشتن داستان‌هایش از رویاهایش الهام می‌گیرد. تالکین هنگام تصحیح برگه دانشجوهایش طرح اولیه هابیت را نوشت و رولینگ در صحنه‌هایی از توهم، اولین تصاویر ذهنی‌اش از هری پاتر را دید.
پس سوژه ممکن است که در هر زمانی به سراغ نویسنده برود اما همیشه هم نمی‌توان به صورت منفعل در انتظار منبع الهام نشست. گاهی نویسنده، خود باید دست به کار شود و به دنبال سوژه برای نوشتن بگردد. برای این کار اولین سوالی که او باید به آن پاسخ دهد این است که چرا مینویسد؟ البته اغلب اوقات جواب این سوال چیز مشخصی نیست. نویسنده، ماجراجویی است که در تاریکی به سمت ناشناخته قدم بر میدارد. با این حال فکر کردن به این سوال، او را در جهتی که باید سوق می‌دهد. سوژه برای او حکم چراغی را خواهد داشت که نور به مسیر تاریکش می‌آورد.
دنیای هنر و نویسندگی همیشه متر و معیار مشخصی ندارد و نمی‌توان باید و نبایدی برای آن تعیین کرد. با این حال، راه‌های مطمئن و شناخته شده‌ای وجود دارند که هم نویسندگان تازه‌کار و هم باتجربه، می‌توانند از آنها استفاده کنند.
اولین راهی که در دسترس نویسندگان قرار دارد، رفرنس‌ها و منابعی است که وجود دارند. برای مثال بخش زیادی از ادبیات نمایشی غرب به اساطیر یونانی یا انجیل برمی‌گردد. این نوع از منابعی که فرهنگ جامعه غربی با آن گره خورده و آثار ادبی بزرگ جهان، مکان‌هایی برای جستجوی سوژه هستند؛ می‌توان از این داستان‌ها در نمایشنامه استفاده کرد، آنها را با دیدگاه منطبق بر زمان و فرهنگ جامعه خود بازگویی نمود یا حتی سوال مطرح کرد و به چالششان کشید! این روش از ابتدای نمایشنامه نویسی بین نویسندگان مرسوم بوده است. سوفوکل در نمایشنامه‌هایش افسانه الکترا یا آنتیگونه را بازگویی کرده، شکسپیر نیز در نوشتن نمایشنامه‌هایش، هم از شخصیت‌های اسطوره‌ای و هم نمادهای مسیحی استفاده کرده است.
نگرانی که در اینجا ممکن است پیش بیاید، ترس از کلیشه نویسی است. بر خلاف چیزی که اکثر مردم می‌پندارند، کلیشه‌ها همیشه بد نیستند یا همیشه معنی ضعیف بودن اثر را نمی‌دهند. علاوه بر آن، خیلی وقت‌ها کلیشه نوشتن اجتناب ناپذیر است. زمانی که نویسنده از دغدغه‌های انسانی که در طول تاریخ، همواره نگرانی بشر بوده‌اند حرف می‌زند؛ وقتی که برای مثال، از عشق بین دو شخصیت یا خیانت یکی به دیگری مینویسد، این طبیعی است که کلیشه و تکرار به خصوص در سوژه پیش بیاید.
منبع دیگری که برای پیدا کردن سوژه می‌توانیم به آن مراجعه کنیم، دنیای اطرافمان است. بطن جامعه و زندگی مردم عادی بهترین داستان‌ها را برای نوشتن به دستمان می‌رسانند. البته نکته‌ای که در این روش باید به آن دقت کنیم آن است که نمایشنامه، پالایش شده آن چیزی است که در جهان اطراف وجود دارد. برای مثال، دیالوگ‌های یک نمایشنامه همیشه هدفمندتر و جهت‌دارتر از گفت‌وگوهای روزمره هستند.
به صورت کلی، نمی‌توان تنها به یکی از این راه‌ها برای سوژه‌یابی اکتفا کرد. به تعداد نویسندگان جهان، راه برای سوژه‌یابی وجود دارد. شما می‌توانید با دقت به دنیای اطراف یا الهام گرفتن از آثار گذشتگان یا راه‌های خلاقانه دیگر، سوژه خود را پیدا کرده و شروع به نوشتن کنید.
خلاصه ای از دراماتورژی
دراماتورژی از کلمه یونانی «dramatourgía» گرفته شده است؛ معنای آن به اتفاقات یک نمایشنامه و داستان آن اشاره دارد. دراماتورژی مبحثی ارزشمند در حوزه‌های هنری به ویژه تئاتر است که همچون پلی بین دنیای داستانی و واقعیت قرار گرفته و آنها را بهم مرتبط می‌کند. درواقع کار اصلی دراماتورژ در نمایشنامه نویسی این است که بعد از خواندن دقیق متن و تحلیل و بررسی داستان، کمک کند تا داستان به هدف اصلی خود نزدیک‌تر شود. دراماتورژ باید پرسش‌گر خوبی باشد. بعد از خواندن متن از گروه هنری بپرسد، دقیقا چه اهدافی دارند؟ چه انتظاراتی دارند؟ حرف و پیام اصلی کار را چه می‌دانند؟ بعد به آنها کمک کند تا فاصله میان متن و هدفشان را کم کنند. بخش زیادی از کار دراماتورژ تحقیق، مطالعه و پژوهش است.
در بخش‌های مختلف پروژه تئاتر، از نوشتن تا اجرای صحنه، تمام عوامل باید کمی از دراماتورژی بدانند. تنها در این صورت می‌توان داستان منسجمی را نمایش داد؛ اما حضور متخصصی که از ابتدا تا انتهای کار به هدف و انسجام داستان توجه کند، از نیازهای اصلی می‌باشد. دراماتورژ با در نظر داشتن قوانین و قواعد هنری و وضعیت فرهنگی، اجتماعی، جغرافیایی، کار را در جهتی که باید، هدایت می‌کند. درواقع اگر تیم هنری را به مسافران قطار تشبیه کنیم، این دراماتورژ است که به آنها می‌گوید اصلاً مقصدشان ارزش رسیدن دارد یا نه؟ بهتر است از چه مسیری حرکت کنند تا به مقصد اصلی برسند؟ در کدام ایستگاه‌ها پیاده شوند یا استراحت کنند؟ و...
مطالعات گسترده در حوزه‌های اجتماعی و انسانی از نیازهای روزمره این کار است. چراکه جامعه‌شناسی و بررسی ارتباط انسان‌ها از مهم‌ترین پیش‌نیازهای یک دراماتورژ است. علاوه بر این باید آشنایی کاملی با ادبیات، نحوه تحلیل یک داستان، قواعد ادبی، مباحث تاریخی، تئاتر و نمایشنامه نویسی داشته باشد.
سخن آخر
ما قصد داشتیم تا با سفر کوتاهی به دنیای نمایشنامه نویسی، کمی با مباحث مربوط به این رشته آشنا شویم. به مراحل کار یک نویسنده و نحوه سوژه‌یابی پرداختیم. از سبک‌های مختلف هنری و دراماتورژی نیز صحبت کردیم. به یاد داشته باشید که مباحث مربوط به این حوزه بسیار گسترده است و همواره نویسندگان مختلف روش‌های بسیار متفاوتی ازهم داشته‌اند. در صورت علاقه‌مندی به مطالعه بیشتر، می‌توانید به مقالات دیگر مجله فرواک در دسته‌بندی نمایشنامه نویسی مراجعه کنید.
