سبک سورئالیسم در تئاتر

سورئالیسم، جنبش هنری قرن بیستم،  تاثیر مهمی بر هنر و حوزه‌های مختلف آن، از‌جمله تئاتر داشت. سبک سورئالیسم در تئاتر سعی دارد افکار و احساسات درونی انسان را که در دنیای واقعی قابل بیان نیستند، به نمایش بگذارد. می‌توان گفت سورئالیسم، رویا و واقعیت را تلفیق می‌کند تا ذهن انسان را از قید و بندهای منطقی و عقلانی آزاد کند تا ذهن آزاد بتواند در دنیای ناخودآگاه کاوش کند. در ادامه، به تاریخچه، عناصر، تفاوت‌ها و نمایش‌های درخشان سبک سورئالیسم در تئاتر می‌پردازیم.

سبک سورئالیسم به زبان ساده

اگر بخواهیم سورئالیسم را به شما نشان دهیم، می گوییم چشم‌هایتان را ببندید و ساعت مچی تان را درحال ذوب شدن تصور کنید. یا مثلا یک خانم موقر انگلیسی را با لباس‌ها، چتر، کیف و کلاه سفید تصور کنید که صورتش با دسته گلی پوشیده شده است. همه‌ی این‌ها در سبک سورئالیسم جای دارند. اثر اولی که تصور کردید، از نقاش معروف این سبک یعنی سالوادور دالی، تداوم حافظه نام دارد. اثر دوم نیز متعلق به رنه ماگریت، سازنده‌ی مجسمه‌ی درمانگر موجود درموزه‌ی هنرهای معاصر تهران، است و جنگ بزرگ نام دارد.

همانطور که احتمالا تاکنون متوجه شده‌اید، سورئالیسم مثل بیرون از جعبه فکر کردن استیو جابز و درواقع شکستن قالب‌های موجود است. سورئالیسم به زبان ساده یعنی پنجره، مردی را دو تکه کرده است؛ جمله‌ای که آندره برتون را به فکر فرو برد و موجب به‌وجود آمدن سبک سورئالیسم شد. بنابراین هرگاه خواستید سورئالیسم را به‌یاد آورید، می‌توانید به جمله‌ی «پنجره مردی را دوتکه کرده است» فکر کنید.

تاریخچه و تعریف سبک سورئالیسم در تئاتر

سورئالیسم از دو واژه‌ی سور به معنای فرا یا آن سوی و رئال به معنای حقیقت تشکیل شده؛ بنابراین سورئالیسم را می توان فراواقعیت یا آن سوی واقعیت تعریف کرد. سورئالیسم به عنوان یک جنبش هنری و ادبی، اوایل قرن بیستم و پس از پایان جنگ جهانی اول ظهور کرد. در سال ۱۹۲۴، هنگامی‌که دادائیسم کمرنگ شده‌بود، آندره برتون، شاعر فرانسوی، بیانیه‌ی «سورئالیسم» را معرفی و منتشر کرد؛ بنابراین می‌توان خواستگاه سورئالیسم را فرانسه دانست. جنبش سورئالیسم، از جریان‌های پیشین مانند دادائیسم الهام گرفته و هدف‌اش رهایی از قید و بندهای اجتماعی و فرهنگی بود.

سورئالیسم در تئاتر، به معنای شکستن محدودیت‌های سنتی نمایش و بیان اندیشه‌هایی است که اغلب در قالب‌های منطقی نمی‌گنجند. نمایش‌های سورئالیستی بیشتر به جای تمرکز بر روایت داستانی مشخص، به تجسم تصاویر ذهنی و رویاهای انسان می‌پردازند. در نمایش‌های سورئالی، مفاهیمی مانند زمان و مکان به شکلی غیرخطی و گاهاً بی‌معنا به تصویر کشیده می‌شوند. سورئالیسم در تئاتر تلاش می‌کند، بیننده به دنیای ناخودآگاه و درونی خود نگاهی بیندازد؛ جایی که احساسات و افکار به صورتی آزاد و بدون محدودیت به نمایش در می‌آیند. این شیوه نمایشی برای اولین بار توسط کارگردان‌هایی چون آنتونن آرتو و لوئیس بونوئل در اروپا تجربه شد و به مرور به جریان اصلی تئاتر هنری تبدیل شد.

عناصر و ویژگی‌های سبک سورئالیسم در تئاتر

سبک سورئالیسم در تئاتر با عناصر و ویژگی‌های خاصی شناخته می‌شود که آن را از سایر مکاتب نمایشی متمایز می‌کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های  سبک سورئالیسم در تئاتر، تمرکز بر دنیای ناخودآگاه و رویاست. در تئاتر سورئالیستی، مفاهیم منطقی جای خود را به تصاویری می‌دهند که از ذهن و تخیل بی‌مرز انسان سرچشمه گرفته‌اند. در این سبک، تصاویر غیرواقعی و عجیب با یکدیگر ترکیب می‌شوند و فضایی فراتر از واقعیت را خلق می‌کنند.

در نمایش‌های سورئالیستی، زمان و مکان به شکلی غیرمتعارف به تصویر کشیده می‌شوند؛ گاه زمان به صورت متوالی و منظم جلو نمی‌رود و مکان‌ها نیز ثابت یا واقعی نیستند. این عناصر به گونه‌ای طراحی شده‌اند که مخاطب را از قید و بندهای عقلانی رها کنند و تجربه‌ای متفاوت از مواجهه با فراواقعیت را برای مخاطب بیافرینند. 

دیگر ویژگی بارز سبک سورئالیسم در تئاتر، استفاده از نمادگرایی است. اشیا، شخصیت‌ها و موقعیت‌ها در این سبک به عنوان نمادهایی از افکار و احساسات پنهان درون ذهن عمل می‌کنند. اغلب در این نمایش‌ها تضادهای احساسی و ترکیب ناهماهنگ عواطف مانند خنده و گریه به‌صورت همزمان دیده می‌شود که به‌دنبال ایجاد تجربه‌ای چندلایه و پیچیده در مخاطب هستند.

تفاوت سورئالیسم و رئالیسم در تئاتر

عموما سورئالیسم را با رئالیسم مقایسه می‌کنند و سعی در بیان تفاوت‌های این دو سبک با هم دارند. اصلی‌ترین تفاوت‌ها میان رئالیسم و سورئالیسم در تئاتر، رویکرد این دو سبک نسبت‌به واقعیت است. نمایش‌های رئالیستی، واقعیت را آنطور که هست نمایش می‌دهند اما سورئالیسم بیشتر سعی می‌کند واقعیت‌های پنهان و غیرقابل لمس را آشکار کند. 

سبک رئالیسم در تئاتر همواره تلاش کرده است تا واقعیت‌های روزمره و ملموس زندگی انسانی را بازتاب دهد. بازیگران، دیالوگ‌ها، طراحی صحنه و حتی نورپردازی، همگی به گونه‌ای تنظیم می‌شوند که تماشاگر حس کند در حال مشاهده بخشی از واقعیت است. این سبک بر این باور است که می‌تواند حقیقت را با نمایش دقیق و واقعی زندگی انسان به تصویر بکشد.

این در حالی است که سبک سورئالیسم در تئاتر به دنبال کشف دنیای ناخودآگاه و نمایش وجوه پنهانی درون انسان است. این سبک تلاش دارد تا بر محدودیت‌های عقلانیت و منطق غلبه کند و به جهان‌های خیالی و رویایی دست پیدا کند. در این نوع تئاتر، بازیگران به گونه‌ای رفتار می‌کنند که گویی در دنیایی فراتر از جهان واقعی به سر می‌برند و تماشاگر را به سفری در دنیای ناخودآگاه دعوت می‌کنند.

نمایشنامه‌های معروف سبک سورئالیسم در تئاتر

سورئالیسم در تئاتر، با نمایشنامه‌ها و آثار درخشانی شناخته شده که تاثیر قابل توجهی بر تئاتر مدرن داشته‌اند. یکی از اولین و برجسته‌ترین نمایشنامه‌های سورئالیستی، «بال‌های میل» اثر آنتونن آرتو است. آرتو که یکی از نظریه‌پردازان اصلی سبک سورئالیسم در تئاتر بود، با استفاده از تکنیک‌های نوآورانه در نمایش‌های خود تلاش کرد تا مخاطبان را از طریق تجربیات ذهنی و احساسی به دنیای ناخودآگاه سوق دهد.

نمایشنامه‌های لوئیس بونوئل نیز از دیگر نمونه‌های برجسته در سبک رئالیسم هستند. بونوئل در آثار خود از تکنیک‌های سینمایی سورئالیستی بهره می‌برد و به خوبی توانست مفاهیم این جنبش را در نمایشنامه‌های خود نیز به تصویر بکشد. یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌های او، «فرشته مرگ» است که با استفاده از تصاویر رویاگونه و پیچیده، نقدی بر طبقات اجتماعی و ارزش‌های انسانی ارائه می‌دهد.

همچنین نمایشنامه «نوشته بر دیوار» اثر فدریکو گارسیا لورکا از دیگر آثار شاخص این سبک است که با استفاده از تصاویر فراواقعی و زبانی شاعرانه، دنیای پیچیده‌ای از احساسات و افکار را به مخاطب منتقل می‌کند. این نمایشنامه که تلفیقی از واقعیت و تخیل است، به خوبی نشان می‌دهد که چگونه سورئالیسم در تئاتر می‌تواند مرزهای واقعیت را شکسته و به قلمرویی از ناخودآگاه دست یابد.

سخن فرواک

سورئالیسم در تئاتر با از بین بردن مرزهای واقعیت و خیال، دنیایی را به مخاطب ارائه می‌دهد که در آن تجربیات ذهنی و ناخودآگاه به شدت پررنگ هستند. این سبک در تقابل با رئالیسم که به دنبال آشکار کردن ابعاد ناپیدا و پنهان ذهن انسان است، قرار دارد. تئاتر سورئالیستی به دلیل عمق فلسفی و رویکرد جدیدی که نسبت‌به واقعیت دارد، هنوز هم تأثیرات عمیقی بر تئاتر معاصر می‌گذارد و هنرمندان را به سمت کاوش در ابعاد ناشناخته ذهن سوق می‌دهد. در پایان به شما پیشنهاد می‌کنیم اگر علاقمند هستید این سبک را بیشتر بشناسید، به آثار دالی و ماگریت که در ابتدای مقاله به شما معرفی کردیم، مراجعه کنید و آن‌ها را با جزئیات بیشتری بررسی کنید. همچنین، شما عزیزان علاقمند می‌توانید سایر مقالات ما در سبک‌های نمایشنامه نویسی تئاتر را در مجله‌ی فرواک مطالعه کنید.

نویسنده: سارا فرخنده طینت فرد