پیش از شروع بهتر است بدانید شخصیت‌سازی برای اجرای یک نمایش تئاتر، تنها به عهده بازیگر نیست. بی‌شک عوامل متعددی به نقش‌آفرینی بازیگر و نحوه شخصیت‌سازی او کمک می‌کنند؛ یکی از مهم‌ترین عوامل، طراح گریم و گریمور(چهره‌پرداز) هستند. پس از طراحی گریم تئاتر، این وظیفه مجری گریم است که با استفاده از ابزار و تکنیکهای تخصصی، چهره بازیگر را به شخصیت نمایشنامه نزدیک‌تر کند.
درواقع گریم تئاتر از ابزارهای اصلی برای ارتباط بیشتر بازیگر با نقش خود و در نتیجه، ارتباط بیشتر مخاطب با شخصیت نمایش است. گریمور به کسی گفته می‌شود که می‌تواند صفات و حالات مختلفی همچون وحشت، غم، شادی و… را روی چهره بازیگر نمایان کند. در ادامه قصد داریم تا به مباحثی در زمینه گریم تئاتر، تاریخچه آن، تکنیک‌ها و مسائل مرتبط به این رشته بپردازیم. در صورت علاقه‌مندی بیشتر به این زمینه می‌توانید به مقالات مرتبط در مجله فرواک نیز مراجعه کنید.
بررسی اصول و مبانی ابتدایی در گریم تئاتر
واژه گریم از ریشه لاتین گریمور گرفته‌شده است. به عمل گریم کردن، گریماژ و به کسی که گریم را اجرا می‌کند، گریمور می‌گویند. گریم تئاتر فعالیتی توأم با خلاقیت است که در راستای باورپذیری شخصیت‌ها به بازیگر کمک می‌کند تا بهتر نقش خود را اجرا کند.
طراح گریم، کسی است که دوره چهره‌پردازی را گذرانده و به عنوان مجری طرح فعالیت کرده است. او با مباحث طراحی، جامعه‌شناسی، قیافه‌شناسی و زیبایی‌شناسی، آشنایی کامل دارد. طراح گریم تئاتر باید به عواملی همچون نوع پوست بازیگر، متن نمایشنامه و سلیقه کارگردان توجه کند. او باید علاوه بر کارگردان با طراح لباس، طراح صحنه و بازیگران نیز مشورت کند.
چهره‌پرداز در ابتدا نیاز به جعبه گریم تئاتر که حاوی ابزارها و وسایل مختلف است، دارد. از مهم‌ترین ابزارها می‌توان به کرم‌پودر، پودر صورت، فُن خشک، سایه چشم، رژ خشک، رژگونه، برنزه‌‌کننده‌ها، ریمل، رنگ لب، محو‌کننده‌‌ها، خنثی‌کننده‌‌ها و پوشاننده‌ها اشاره کرد. در مجله فرواک، به انواع این ابزار و ویژگی‌هایشان به صورت تخصصی و تفکیک‌شده، پرداخته‌ایم.
طراح گریم تئاتر نیازمند به کسب اطلاعاتی از سایر عوامل فنی، مانند رنگ دکور، لباس، نور و حتی بزرگ یا گوچک بودن سالن است؛ چراکه به عنوان مثال در سالن بزرگ به علت زیاد بودن فاصله بین تماشاگر و بازیگر، ممکن است گریم غلیظ‌تر انجام شود. پس از این بررسی‌ها، طراح گریم، طرح اولیه را روی کاغذ می‌کشد. گریم‌های متفاوت با نور و دکور و لباس‌های مختلفی، زیر نظر کارگردان امتحان می‌شوند تا درنهایت گریم نهایی انتخاب شود.
شناخت آناتومی، عضلات و استخوان‌های چهره، یکی از اصول و مبانی مهم در طراحی گریم تئاتر است. برای ارائه گریمی صحیح، آگاهی از جزئیات چهره یعنی استخوان‌ها، عضلات و پوست، امری ضروری است. شناخت تمام عضلات چهره و نحوه عملکرد آن‌ها، شخصیت‌سازی چهره بازیگر را آسان می‌کند؛ تکنیک سایه‌روشن نیز مبتنی بر همین اصل است.
شناخت آناتومی برای چهره‌پرداز و طراح در گریم تئاتر بیشتر بر مباحث کلی اشاره دارد؛ داشتن اطلاعات دقیق و تخصصی در این زمینه نیاز نیست. برای مثال دانش آناتومی به چهره‌پرداز کمک می‌کند تا بالای ابرو و پیشانی را از هم جدا کرده و از ابزار خاصی برای هر کدام استفاده کند. همچنین برای بالا بردن سن بازیگر، آشنایی با استخوان‌های صورت از اهمیت زیادی برخوردار است؛ بدون اطلاع از محل دقیق استخوان‌ها و چگونگی تغییر شکل عضلات با افزایش سن، پیرکردن اصولی چهره، ممکن نخواهد بود.
برای پیشرفت چشمگیر در این زمینه می‌توان با خمیر مجسمه سازی تمرین کرد. چهره‌پردازان تازه‌کار، خمیر را روی تخته‌ای نازک گذاشته و به دفعات نامحدودی فرمش را تغییر می‌دهند؛ این کار باعث می‌شود تا با ساختار حقیقی سر و صورت آشنا شده و به درکی عملی در این حوزه برسند. این فعالیت شاید به ظاهر کمی سخت به نظر بیاید؛ اما واقعیت این است که تاثیر شگفت‌انگیزی در مسیر حرفه‌ای طراح گریم تئاتر دارد.
اهمیت تجزیه و تحلیل نمایشنامه در گریم تئاتر
تجزیهوتحلیل نمایشنامه درگریم تئاتر یک امر بسیار مهم و ضروری است. تجزیهوتحلیل باعث می‌شود تا طراح گریم، شخصیت، داستان و انگیزه‌های هر نقش نمایشنامه را بهتر درک کند. او باید به هنگام طراحی گریم علاوه بر سازگار بودن آن با متن نمایشنامه، به مسائل زیبایی‌شناسی در هنر نیز توجه کند.
در ادامه به نکاتی درباره اهمیت تجزیهوتحلیل نمایشنامه در گریم تئاتر می‌پردازیم:
چهره‌پرداز باید به ویژگی‌های جسمی، شامل نژاد، جنسیت، قد، وزن، سن و... بپردازد. او همچنین باید به مسائل روحی روانی شخصیت، مانند اخلاق و احساسات او توجه کند. ویژگی‌های اجتماعی شخصیت‌ها مثل مذهب، فرهنگ و طبقه اجتماعی آن‌ها نیز از نکات مؤثر در گریم به شمار می‌روند.
سبک نمایشنامه و زمان و مکان داستان نیز در نحوه طراحی گریم تئاتر، تأثیر‌گذار است. طراح باید علاوه بر تجزیهوتحلیل نمایشنامه، آن را از دیدگاه‌های مختلف جامعه‌شناسی، روانشناسی و تاریخی تحلیل کند. تمامی این نکات درکنار هم دیدگاه درست‌تری از شخصیت نمایشنامه به چهره‌پرداز می‌دهد؛ درنهایت هر‌چه طراح گریم، متن و فراز‌ونشیب‌های شخصیت را بهتر درک کند، طراحی دقیق‌تری ارائه خواهد داد.
بررسی متن داستان و اطلاع از محیط زندگی شخصیت نمایشنامه برای چهره‌پرداز مهم است؛ چراکه شرایط کاری و محیط زندگی افراد بر حالت چهره و رنگ پوست آن‌ها تأثیر می‌گذارد. برای مثال اگر شخصیت نمایشنامه کشاورزی شمالی باشد، حالت و رنگ چهره‌اش نیز باید متناسب با آن شرایط طراحی شود. در تئاتر اقتباس شده از بی‌نوایان، اثر ویکتورهوگو، نیز ژان وار‌ژان اگرچه شهردار شده است؛ در گریم او هنوز تأثیر سال‌ها حبس و زندان به خوبی نمایان است.
گریم از دوران باستان تا قرن بیستم
در دوران باستان، گریم به شکل آرایش میان مصریان، آشوریان و پارس‌ها انجام می‌شد. در سده شانزدهم و هفدهم، مواد آرایشی گسترده‌تر و پیشرفته‌تر شدند. از قرن هجدهم به بعد تنوع و جزئیات بیشتری در آرایش دیده شد. استفاده از ماسک و چهره‌پردازی در گریم تئاتر ریشه در مراسم و مناسک انسان‌های اولیه دارد؛ از ماسک به عنوان وسیله‌ای برای نشان دادن غم، شادی، و... استفاده می‌کردند.
چهره‌پردازی در آن زمان، با ساده‌ترین مواد مانند گل سرخ، خاکستر و عصاره گیاهان بر روی چهره اجرا می‌شد. در یونان باستان و پس از آن رُم، بازیگر با یک صورتک مشخص و حرکات موزون به اجرای نقش می‌پرداخت. این حوزه نیز به صورت گسترده‌ای همچون سایر زیرمجموعههای هنر تئاتر، پیشرفت کرد.
در قرن بیستم این پیشرفت‌ها در ابزار و شیوه طراحی به خوبی دیده می‌شد. تا نیمه دوم قرن بیستم، وظیفه گریم تئاتر و چهره‌پردازی بیشتر با خود بازیگر بود؛ اما پس از آن کارگردان‌ها، طراح‌ها و چهره‌پردازان نیز در سبک و نحوه طراحی دخالت کردند.
در پایان قرن بیستم، گریم تئاتر به عنوان یک حرفه مستقل از بازیگری شناخته شد. البته امروزه نیز در شرایطی که طراح گریم حاضر نباشد و گریم نمایش ساده باشد، بازیگر وظیفه اجرای گریم را به عهده می‌گیرد؛ اما به صورت رایج در تمام پروژه‌های هنری-نمایشی نیاز به یک چهره‌پرداز متخصص است؛ او باید از سازگاری گریم با متن نمایشنامه و اجرای درست آن بر چهره بازیگر، اطمینان حاصل کند. پس از اواسط قرن، لاتکس لاستیکی نیز برای ایجاد ظاهر بافتی در سنین بالا، ساختن کلاه‌گیس‌های طاس، ساختن بینی‌های دروغین با ظاهری واقعی و ساختن سایر اجزای گوشتی مورد استفاده قرار گرفت.
شناخت تکنیک های گریم در تئاتر
تکنیکهای گریم بر اساس سبک‌های تئاتر و تشخیص گریمور متفاوت است. تکنیکهای سایه-روشن و قطعه‌سازی، دو مورد از تکنیکهای رایج در گریم تئاتر است. نوع اجرا، صحنه، لباس و جنسیت بازیگران نیز از عوامل مؤثر بر گریم و تکنیکهای آن به شمار می‌روند. گریم مراحل گوناگونی دارد که این مراحل با توجه به توانایی چهره‌پرداز، سبک و شرایط پروژه هنری و چهره بازیگر متغیر است. در ادامه به چند مرحله مختلف در روند طراحی و اجرای گریم می‌پردازیم.
3 مرحله مهم در فرآیند گریم تئاتر
متعادل‌سازی: تشخیص عیب‌های چهره، کوچک یا بزرگ کردن و تغییر فرم اجزا و متوازن کردن همه قسمت‌ها‌ی صورت، از مراحل متعادل‌سازی در گریم تئاتر است.
نامتعادلسازی: ایجاد زخم، سوختگی، شکستگی و پیر و جوان کردن همگی از زیرمجموعههای نامتعادلسازی است. این نوع از گریم به دو روش دو‌بعدی و سه‌بعدی در گریم تئاتر استفاده می‌شود.
پروتز‌سازی: قالب‌گیری چهره با استفاده از تکنیکهای مختلف، ساخت انواع ماسک‌ها‌ی فانتزی، لاتکسی، پاپیه‌ماشه و شبیه‌سازی، همه و همه جزو پروتز‌سازی هستند.
شبیه‌سازی: در شبیه‌سازی نسبت به مراحل دیگر گریم، محدودیت‌های بیشتری وجود دارد؛ چراکه باید تا بیشترین حد ممکن، چهره بازیگر به شخصیت موردنظر شبیه باشد. اولین گام، مقایسه چهره بازیگر با شخصیت است تا تفاوت‌ها و شباهت‌ها مشخص شوند. در ادامه، طراح گریم تئاتر تفاوت‌ها را کاهش داده و کم کم شباهت‌ها بیشتر می‌شوند.
بررسی سبک های گریم تئاتر
کلاسیک: گریم در این سبک از تئاتر بر اساس هماهنگی کامل رنگ‌آمیزی، لباس و دکور انجام می‌شود. برای چهره‌ها از فونِ خشک استفاده می‌گردد و عمل تصحیح چهره برای برخی از شخصیت‌های منفی و نامتعادل به کار گرفته می‌شود. حجم و سایه روشن‌های چهره با هماهنگی نور، مشخص می‌گردد.
رومانتیک: گریم تئاتر در این سبک، همانند گریم در سبک کلاسیک، فقط کمی رقیق‌تر به کار می‌رود.
ناتورالیست: این سبک از گریم با هماهنگی رنگ لباس و دکور انجام می‌شود. در سالن‌های بزرگ از فونِ خشک و در سالن‌های کوچک از فونِ چرب و پودر بی‌رنگ استفاده می‌شود.
سورئالیست: برای این سبک از گریم تئاتر، فون‌های روشن و رنگی، مات و براق برای چهره بازیگران استفاده می‌شود. گریم ماسک، صورتک‌های نیمه و کامل رنگی و سیاه و سفید، کلاه گیس و ریش و سبیل‌های رنگی و گریم‌های عجیب و غریب در این سبک به کار گرفته می‌شوند.
اکسپرسیونیست: در گریم تئاتر به سبک اکسپرسیونیسم، طراح با مسائل خاصی روبرو است. برای کمک به بازیگر از نور‌های رنگی گوناگون استفاده می‌شود؛ در نتیجه رنگ چهره بازیگران باید از رنگ زمینه بسیار روشن‌تر باشد. غالباً اطراف پلک و چشم‌ها سایه کاری و داخل لب با رنگ قرمز تیره، رنگ آمیزی می‌شود.
حرف آخر
در اینجا به صورت خلاصه به مبانی گریم، سبک‌ها و تکنیکهای کلی این حرفه و موضوعات دیگر مرتبط با این رشته پرداختیم. هنر چهره‌پردازی همواره در حال گسترش بوده است؛ بنابراین هنرمندان این رشته نیاز دارند تا به صورت دائمی با شیوه‌ها و تکنیکهای جدید آن آشنا شوند. برای مثال اگر در تئاتر‌های مدرن رئالیستی از سبک‌های در قرن‌های گذشته استفاده شود، بی‌شک نتیجه مسخره و خنده‌دار خواهد شد؛ بنابراین به روز شدن هنرمندان این رشته با شرایط حال، از نیازهای اساسی به شمار می‌رود. برای آشنایی بیشتر با این رشته و عوامل مرتبط به گریم تئاتر، می‌توانید به مقالات این دسته‌بندی در مجله فرواک مراجعه کنید.
